आनंदीकेशव.. अंतिम भाग

" केशव म्हणतो ते पटतं आहे मला. बालविवाह करून आपण आपल्याच मुलांच्या आयुष्याशी खेळतो आहोत. त्यातही बायको असेल किंवा नसेल तरिही पुरूषाला दुसरे लग्न करायची परवानगी असते पण स्त्रीला ती ही नाही. तुम्ही नेहमी विचारताना मी समाजसुधारणेच्या पाठी का गेलो म्हणून. तर ऐका. मी खूप लहान होतो. आमच्या वाड्यात एक आत्या होती. जास्त वय नव्हते तिचे. खूपच लहान होती म्हणून ती माहेरीच रहायची. दर महिन्याला तिला केशवपन करण्यासाठी खोलीत जबरदस्ती घेऊन जायचे. तिचा तो विलाप अजूनही कानात गुंजतो. तिच्या बरोबरीच्या सगळ्या मुली नटूनथटून मिरवत असताना तिला मात्र सोवळं नेसून स्तोत्र वगैरे शिकायला लागायची. असह्य होऊन तिने एक दिवस स्वतःला नदीत समर्पित केले. तिचा तो पाण्यात बुडून फुगलेला चेहरा आठवला तरी अंगावर शहारा येतो. तेव्हाच मनाशी ठरवले होते, सुधारणांचा अंगीकार करायचा. मी जे मनाशी ठरवले तेच आज माझा लेक करून दाखवतो आहे. एकीकडे याचा अभिमान वाटतो आहे, दुसरीकडे लोक काय म्हणतील ही भिती आहेच. पण तरिही त्याला साथ द्याविशी वाटते आहे. आता निर्णय तुमचा आहे. संसारात इतकी वर्ष मी निर्णय घेतला आणि तुम्ही तो स्वीकारला. आता तुम्ही निर्णय घ्या, मी तुमच्या शब्दाबाहेर नाही." राधाबाई काहीच बोलत नाहीत हे बघून चिंतामणराव गप्प झाले.