ललाटलेख भाग ३ (सौ.हर्षाली प्रसन्न कर्वे)

दोघी चांगल्या मार्कांनी पास होत होत्या. वर्गात नेहमी पहिला किंवा दुसरा नंबर असे दोघींचाही. अभ्यास स्वतःचा स्वतः करत. तशा अजून लहान ही होत्या. निशा सहावीत होती. खेळाच्या टीचरनी निशाला व्हाॅलीबाॅलच्या मॅचसाठी घेतले. खेळण्यासाठी पायात शूज असणे आवश्यक होते. टीचरनी मॅचमध्ये खेळणा-या सर्व मुलींना शूज आणायला सांगितले. संध्याकाळी निशाने बाबांना सांगितले, “बाबा मला मॅचसाठी शूज हवे आहेत.”
“कसली मॅच? कसले शूज.?’ बाळाकाका राहात बोलले.
“ मला व्हाॅलीबाॅलच्या मॅचमध्ये खेळण्यासाठी घेतले आहे.’ निशा म्हणाली.
“ह्यापुढे माझ्याशी या विषयावर काही बोलायचे नाही. विषय संपला.’ बाळाकाका म्हणाले. आठदहा दिवसांनी टीचरनी त्यांना खेळासाठी टीशर्ट आणि पॅंट आणायला सांगितले. निशा उत्साहात घरी आली. ती पहिल्यांदाच पॅंट घालणार होती. घरी आल्यावर तिने बाळाकाकांना सांगितले. बाळाकाका काही बोलले नाहीत. पाचव्या सहाव्या दिवशी संध्याकाळी बाळाकाकांनी तिच्या हातात शाळेच्या युनिफॉर्मच्या रंगाचे जाड कापडाचे परकर पोलके दिले. “उद्यापासून रोज शाळेला हेच घालायचे. दुसरे कुठलेही कपडे घातलेले मला चालणार नाही. आणि कुठल्याही खेळात, किंवा कुठल्याही उपक्रमात भाग घ्यायचा नाही. परत माझ्याबरोबर या विषयावर कधीही बोलायचे नाही.’ दुसऱ्या दिवसापासून निशा रोज ते जाड कापडाचे परकर पोलके घालून शाळेत जाऊ लागली. शाळेतल्या मुलीच्या नजरा तिच्यावर खिळलेल्या असायच्या. “ही शिक्षा नक्की कशासाठी? खेळात भाग घेण्यासाठी, शूज घालण्यासाठी, की टीशर्ट पॅंट घालण्यासाठी?’ हे निशाला समजले नाही. रोज रोज मुलींच्या त्या शोधक नजरा तिला बोचत होत्या. त्या आणखीन किती दिवस सहन कराव्या लागणार आहेत हे मात्र तिला माहिती नव्हते. हे सगळे बघून ईशा आपोआपच शहाणी झाली. ती शाळेतल्या कुठल्याही उपक्रमात भाग घेत नसे. अगदी टीचरनी कितीही आग्रह केला तरीही ती स्पष्ट सांगत असे.
आता निशा नववीत होती. बोर्डाच्या परीक्षेच्या आधीचे महत्त्वाचे वर्ष होते. निशाच्या सगळ्या मैत्रिणींनी वेगवेगळे क्लास लावले होते. शाळेतून आल्यावर एक दिवस निशा बाबांना म्हणाली, “बाबा मला गणित आणि विज्ञान या दोन विषयांचे क्लास लावायचे आहेत.’
“का, शाळेत शिकवलेले समजत नाही?’ बाळाकाकांनी विचारले.
“नाही, तसे नाही. समजते, पण आणखी मार्गदर्शन मिळाले तर विषय पक्का होईल आणि बोर्डाच्या परीक्षेच्या वेळी अवघड जाणार नाही म्हणून.’ निशाने उत्तर दिले.
“जर क्लास लावायचे असतील तर शाळा बंद करून टाकू. घरात बस. तुझे लग्न करून देतो. जे शिकायचे ते स्वतःच्या बुद्धीमत्तेवर शिका. क्लास लावायचे नाहीत. तुम्हाला सुखसोयी देण्यासाठी बाबा नोकरी करून आणखी दोन खाजगी कामे करतो. त्यामुळे जे देतो आहे त्यापेक्षा जास्त द्यायला मला जमणार नाही.’ बाळाकाकांनी रागाने निशाकडे पाहिले आणि ते गुणावरही गाजले. “तुला मुलींना काही सांगता येत नाही का? चार समजुतीच्या गोष्टी? पैशाची किंमत ओळखा जरा. तो कमवायला फार कष्ट करावे लागतात. खर्च मात्र कापरासारखा भूरर्कन होतो. ईशा आणि निशा दोघीही लक्षात ठेवा. तुम्हांला जे शिकायचे ते स्वतःच्या बुद्धीमत्तेवर शिका. मला परत क्लास बद्दल विचारायचे नाही.’
बाळाकाकांनी हे स्पष्ट केल्यावर निशा मुसमूसत राहिली, पण गुणा आई म्हणून तिला समजवायला गेली नाही किंवा तिचे डोळे ही पुसले नाहीत. ईशा निशा जवळ गेली. पण निशाने तिला बाजूला केले. कुठलाही विषयाचा क्लास न लावता निशा दहावी बोर्डाच्या परीक्षेत शाळेत पहिली आली. शाळेत गुणवंत विद्यार्थिनींचा सत्कार आयोजित केला होता. त्यावेळी तिच्याबरोबर घरातले कुणीही नव्हते. शाळेतली प्रत्येक टीचर तिचे तोंडभरून कौतुक करतात होती. पण ते कौतुक ऐकायला ना तिची आई आली होती ना बाबा. निशाने आता कुणाकडून अपेक्षा करायची नाही असे ठरवून टाकले.