काळजाची हुरहुर
पावसाचा जोर वाढला होता. खंडू आणि सजू घोंगडीच्या आडोशाने गावच्या वेशीपर्यंत पोहोचले. गावाबाहेरच्या माळावरच धनगरांची सात-आठ पालं (तात्पुरती खोपटी) उभी होती. पावसाच्या पाण्यामुळे पालाभोवती चिखल झाला होता. खंडूने सजूला तिच्या पालापाशी सोडलं आणि तो आपल्या झोपडीकडे वळला.
झोपडीत शिरताच त्याला धुराचा वास आला. त्याची आई, 'आक्का', चुलीपाशी बसून ओल्या लाकडांना फुंकर मारत होती. धुरामुळे तिचे डोळे लाल झाले होते.
"आली का रे माझी लेकरं?" आक्काने विचारलं. 'लेकरं' म्हणजे तिची मेंढरं. खंडूसाठी ती फक्त जनावरं नव्हती, तर त्याच्या कुटुंबाचा अविभाज्य भाग होती.
"हो आक्का, सगळी नीट आहेत. पण आज पाऊस लय हडबडून आलाय," खंडू म्हणाला आणि त्याने आपली भिजलेली घोंगडी एका कोपऱ्यात टाकली.
आक्काने ताटात दोन भाकरी आणि थोडासा ठेचा वाढला. हाच त्यांचा रोजचा आहार. कधी दूध मिळेल, तर कधी काळं पाणी (चहा). पण त्या सुक्या भाकरीतही जो गोडवा होता, तो कदाचित श्रीमंतांच्या पक्वान्नात नसावा. दिवसभर माळावर अनवाणी धावपळ केल्यावर रात्री मिळणारी ही भाकरी खंडूसाठी स्वर्गसुख असायचं.
जेवता जेवता खंडूच्या मनात सजूचे शब्द घोळत होते. 'कोकणात जाणार ?'
कोकणचा प्रवास सोपा नसतो. घाट उतरताना पायाचे फोड फुटतात, पावसाळी हवेमुळे मेंढरांना 'खुरकुत' नावाचा आजार होण्याची भीती असते. पण चारा संपला की स्थलांतराशिवाय पर्याय नसतो. धनगर समाजाचं हेच तर खरं दुःख आहे—घर असूनही बेघर असल्यासारखं जगणं.
दुसऱ्या दिवशी सकाळी पाऊस थांबला होता, पण आकाश अजूनही मळभ भरलेलं होतं. खंडू मेंढरं घेऊन डोंगराच्या वरच्या बाजूला गेला, तिथे त्याला सजूचे वडील, 'सयाजी तात्या' भेटले. तात्या समाजातील अनुभवी माणूस, पण परिस्थितीने गांजलेले.
"राम राम, तात्या!" खंडूने हात जोडले.
"राम राम खंडू... अरे, ऐकलंस का? आपल्या वस्तीवर काल रात्री सावकार येऊन गेला होता," तात्यांच्या आवाजात चिंता होती.
खंडू दचकला. "सावकार? कशाला?"
"अरे, गेल्या वर्षीचा जो दुष्काळ पडला होता, त्यात अनेकांनी कर्ज काढलं होतं. आता तो म्हणतोय की पैसे द्या नाहीतर मेंढरं ओढून नेईन. धनगराची मेंढरं गेली तर त्याचं जगणंच संपलं रे बाबा," तात्यांनी सुस्कारा सोडला आण त्यांच्या मेंढ्याच्या मागे गेले.
खंडू शांत झाला. त्याला आठवलं, गेल्या वर्षी चारा विकत घेण्यासाठी त्याच्या आईनेही काही पैसे घेतले होते. आपल्या हक्काच्या जनावरांना वाचवण्यासाठी धनगर माणूस कोणत्याही थराला जातो, पण पैशाचा अभाव त्याला कायम मागे खेचतो.
थोड्या वेळाने सजू तिथे आली. तिच्या हातात पाण्याचा हंडा होता. खंडूला पाहून ती थोडी थांबली. दोघांच्या नजरा भिडल्या. सजूच्या डोळ्यांत आज एक वेगळीच भीती होती. तिने खंडूला बाजूला नेलं.
"खंडू, तुला एक गोष्ट सांगायची होती," ती दबक्या आवाजात म्हणाली.
"काय झालं सजू? इतकी घाबरलेली का आहेस?"
"घरी माझ्या लग्नाच्या चर्चा सुरू झाल्यात. वडील म्हणतात, आता वारीला निघण्यापूर्वी तुझं हात पिवळं करून टाकू. कुणीतरी लांबच्या नात्यातला सुशिक्षित मुलगा आहे म्हणतात... शहरात कामाला असतो."
खंडूच्या पायाखालची जमीनच सरकल्यासारखं झालं. त्याच्या आयुष्यातली एकमेव सुखाची किरण म्हणजे सजू होती. त्याने कधी तिला उघडपणे सांगितलं नव्हतं, पण त्याच्या कष्टाच्या आयुष्यात तिचं हसणं हेच त्याचं इंधन होतं.
"पण तू... तुला काय वाटतं?" खंडूने अडखळत विचारलं.
सजूच्या डोळ्यांत पाणी उभं राहिलं.
"मला काय वाटणार खंडू? आपण धनगराची पोरं. आपलं नशीब आपल्या बापाच्या आणि समाजाच्या शब्दावर अवलंबून असतं. पण मला शहरात जायचं नाहीये. मला या मातीचा वास, ही मेंढरं आणि... आणि तू सोडून कुठेच जायचं नाहीये."
तिने शेवटचे शब्द इतक्या हळू उच्चारले की ते वाऱ्याच्या झुळकीसारखे खंडूच्या कानाला स्पर्शून गेले.
खंडूने तिचा हात धरला आणि तिला स्वतःकडे खेचलं.. तिचे हात कष्टाने खरखरीत झाले होते, पण खंडूला ते जगातल्या सगळ्यात मऊ रेशमासारखे वाटले.
"सजू, मंग म्या जावू बी न्हाय द्यायचो... काहीतरी नक्की करीन.. सावकाराचं कर्ज फेडायला मला कष्ट करावे लागतील, पण मी तुला असं सहजासहजी कुणा दुसऱ्याच्या स्वाधीन करणार नाही," खंडू तिच्या डोळ्यांत बघत ठामपणे म्हणाला. सजू च्या अंगावर सरसरून काटा आला.तीमी त्याचा हात सोडवून तिथून पळ काढला..
पण हे बोलणं सोपं होतं आणि निभावणं कठीण. एकीकडे सावकाराचा तगादा, दुसरीकडे घराची ओढ आणि तिसरीकडे समाजाची बंधने. धनगर समाजातील प्रेम म्हणजे केवळ दोन जीवांचं मिलन नसतं, तर ते निसर्गाशी आणि नशिबाशी केलेलं एक मोठं युद्ध असतं.
त्या रात्री खंडू झोपला नाही. त्याने आपल्या काठीला घट्ट पकडलं होतं. त्याला माहीत होतं की, उद्याचा सूर्य त्याच्यासाठी संघर्षाची एक नवीन लाट घेऊन येणार आहे.
Download the app
आता वाचा ईराच्या कथा सोप्या पद्धतीने, आजच ईरा app इंस्टॉल करा