श्रद्धा हा माणसाच्या अस्तित्वाचा आधार आहे. जन्मापासून मृत्यूपर्यंत प्रत्येक टप्प्यावर मनुष्य काहीतरी मानतो, कुणावर तरी विश्वास ठेवतो आणि त्यावरच जगण्याची दिशा आखतो. श्रद्धा ही केवळ धार्मिक संकल्पना नाही, ती मानवी आयुष्याच्या प्रत्येक पैलूत दडलेली असते. आई-वडिलांवर ठेवलेला विश्वास हीही श्रद्धाच, शिक्षकांच्या ज्ञानावरचा विश्वास हीही श्रद्धाच, आणि स्वतःच्या कर्तृत्वावरची खात्री ही देखील श्रद्धेचाच एक प्रकार. श्रद्धेमुळे माणसाला धैर्य मिळतं, संकटात आधार मिळतो आणि आयुष्याला सकारात्मक उर्जा लाभते. ही श्रद्धा जिवनाला स्थैर्य देणारी, नातेसंबंधांना घट्ट बांधणारी आणि भविष्याला मार्गदर्शक ठरणारी शक्ती आहे.
पण हाच श्रद्धेचा दीप जर विवेकाच्या प्रकाशाशिवाय पेटवला गेला, तर तो सावली निर्माण करतो आणि तीच सावली म्हणजे अंधश्रद्धा. अंधश्रद्धा ही श्रद्धेचीच विकृत रूप आहे. जिथे विचार थांबतो, विवेक हरवतो आणि भीती डोकं वर काढते, तिथे अंधश्रद्धा जन्म घेते. अंधश्रद्धा माणसाला मुक्त न करता गुलाम बनवते. ती त्याच्या विचारांना बंधन घालते आणि अज्ञाताच्या भीतीत ढकलते. श्रद्धा म्हणजे प्रकाश, तर अंधश्रद्धा म्हणजे अंधार. प्रकाश माणसाला पुढे नेत असतो, तर अंधार त्याला मागे ओढतो.
आपल्या समाजात श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यांचं सहअस्तित्व दिसून येतं. देवावर श्रद्धा ठेवणं, प्रार्थना करणं, आपली संस्कृती जपणं यात काही चुकीचं नाही; पण जेव्हा माणूस “देव रागावेल”, “दैव नष्ट होईल” या भीतीत अडकतो, तेव्हा अंधश्रद्धेची बीजे रुजतात. उदाहरणार्थ, घरात काळी मांजर रस्ता क्रॉस केली तर अपशकुन होतो, रात्री नखं कापली तर आयुष्यात संकट येतं, नव्या वस्तू आधी पायाने स्पर्श करावा नाहीतर ती अपवित्र ठरेल – अशा असंख्य गैरसमजांना समाजात स्थान मिळालं आहे. हे सर्व श्रद्धेच्या नावाखालील भीतीचे अंधारलेले पैलू आहेत.
अंधश्रद्धा ही फक्त धार्मिक क्षेत्रापुरती मर्यादित नाही. विज्ञान, वैद्यकशास्त्र, शिक्षण, नाती-संबंध या सगळीकडे ती वेगवेगळ्या स्वरूपात शिरते. आजही एखादा आजार झाला तर औषधोपचाराऐवजी झाडफुंक किंवा जादूटोण्याकडे लोक वळतात. आजही काही ठिकाणी मुलगी शिकली तर घराचं “भाग्य” नष्ट होतं असा समज आहे. हे सारे विचार श्रद्धेच्या सावलीत लपलेले अंधार आहेत.
श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यांच्यातील सीमारेषा ओळखणं अत्यंत महत्त्वाचं आहे. श्रद्धा माणसाला आत्मविश्वास देते, अंधश्रद्धा मात्र आत्मविश्वास हिरावून घेते. श्रद्धेमुळे समाज पुढे सरकतो, अंधश्रद्धेमुळे समाज मागे राहतो. श्रद्धा ही सकारात्मक उर्जा आहे, तर अंधश्रद्धा ही भीतीची कैद आहे. उदाहरणार्थ, विद्यार्थ्याने परीक्षेपूर्वी देवाला नमस्कार करणं ही श्रद्धा आहे – कारण त्यातून मानसिक बळ मिळतं. पण “देवाला नारळ फोडला नाही तर परीक्षा नापास होईल” असा विश्वास ठेवणं ही अंधश्रद्धा आहे. इथे देवभक्ती आणि भीती यांच्यातील फरक स्पष्ट होतो.
समाजाच्या इतिहासातही अंधश्रद्धेने कित्येक मोठी संकटं आणली आहेत. पूर्वी जादूटोणा, बळीप्रथा, सतीप्रथा, अस्पृश्यता या सगळ्या अंधश्रद्धेच्या सावलीत वाढल्या. या अंधश्रद्धांमुळे स्त्रियांना, शोषितांना आणि दुर्बल घटकांना असह्य त्रास सहन करावा लागला. पण विवेकवादी विचारवंत, समाजसुधारक, आणि शिक्षणाच्या प्रसारामुळे हा अंधार हळूहळू कमी झाला. मात्र अजूनही अनेक ठिकाणी तो पूर्णपणे गेला नाही. आजच्या आधुनिक तंत्रज्ञानाच्या युगातही टीव्हीवरील अंधश्रद्धेला खतपाणी घालणारे कार्यक्रम लोकप्रिय होतात, हे पाहून खंत वाटते.
श्रद्धा आणि अंधश्रद्धा यांच्यातील संघर्ष हा माणसाच्या मनाचा संघर्ष आहे. कारण मनाला भीती आणि आशा या दोन्हींची गरज असते. श्रद्धा आशा देते, तर अंधश्रद्धा भीती वाढवते. जिथं माणूस प्रश्न विचारतो, तिथं श्रद्धा फुलते; पण जिथं माणूस प्रश्न विचारणं थांबवतो, तिथं अंधश्रद्धा वाढते. त्यामुळे विवेक आणि विज्ञानाची दृष्टी ठेवणं गरजेचं आहे.
आजची पिढी जर विचारशील, जागरूक आणि प्रश्न विचारणारी झाली, तर अंधश्रद्धेची सावली आपोआप नष्ट होईल. शाळांमध्ये मुलांना विज्ञानाची दृष्टी शिकवणं, पालकांनी मुलांना प्रश्न विचारायला प्रोत्साहन देणं, समाजाने नवीन विचारांचं स्वागत करणं – या सगळ्या गोष्टी अंधश्रद्धेवर उपाय आहेत. श्रद्धा जपा, पण विवेकही जपा. विश्वास ठेवा, पण विचारही करा. देवावर श्रद्धा ठेवा, पण मानवतेला विसरू नका.
श्रद्धेचा दीप नेहमी पेटता ठेवावा, पण त्या दीपाची ज्योत विवेकाच्या वाऱ्याने उजळत राहिली पाहिजे. कारण श्रद्धा माणसाला पुढे नेते, तर अंधश्रद्धा त्याला सावलीत खेचते. आपल्याला ठरवायचं आहे – आपण प्रकाशाकडे जाणार की सावलीत अडकणार?
Download the app
आता वाचा ईराच्या कथा सोप्या पद्धतीने, आजच ईरा app इंस्टॉल करा