मनाच्या गाभाऱ्यात डोकावणं म्हणजे फक्त डोळे मिटून बसणं नव्हे, तर स्वतःच्या प्रत्येक विचाराला, प्रत्येक कृतीला, प्रत्येक भावनेला प्रश्न विचारणं होय. आपण ज्या वेगानं आयुष्य जगतो आहोत, त्या धावपळीत थांबून स्वतःला विचारायची सवय आपण हरवून बसलो आहोत. दिवसभर बाहेरच्या जगाला खुश करण्याच्या नादात आपण स्वतःच्या मनाचं समाधान विसरत चाललो आहोत. आत्मपरीक्षण म्हणजे या सगळ्या गोंधळातून शांततेचा एक क्षण शोधून स्वतःकडे पाहणं. आपण खरंच कोण आहोत? आपल्याला आयुष्यात काय हवंय? आपलं आनंदाचं, समाधानाचं परिमाण काय आहे? या प्रश्नांची उत्तरं बाहेर नाहीत, ती आतल्या गाभाऱ्यातच दडलेली आहेत. पण त्या गाभाऱ्यात डोकावण्यासाठी धैर्य लागतं, कारण तिथं केवळ सौंदर्य नसतं, तिथं जखमा, अपयश, चुका, अपूर्णतेची टोचणी, आणि कधीकधी अपराधीपणाची सावलीही असते. या सगळ्याला सामोरं जाणं म्हणजे आत्मपरीक्षणाचं खरं रूप.
मनाच्या गाभाऱ्यात उतरणं म्हणजे स्वतःशी प्रामाणिक राहणं. आपण समाजाला दाखवतो तो चेहरा आणि आपल्या मनातलं खरं रूप यात फार अंतर असतं. बाहेर आपण आत्मविश्वासू, आनंदी, यशस्वी असल्याचं भासवत असतो, पण आत कुठेतरी भीती, असुरक्षितता, आणि रिकामेपणं दडलेलं असतं. आत्मपरीक्षण म्हणजे या आवरणांना काढून टाकणं. स्वतःला म्हणणं – "हो, मी कधी चुकतो, मी कधी अपयशी ठरतो, मी कधी घाबरतो, पण मी खोटं आयुष्य जगू शकत नाही." जेव्हा आपण हे स्वीकारतो, तेव्हाच खरी स्वातंत्र्याची सुरुवात होते. कारण स्वतःच्या डोळ्यांत पाहताना लाज वाटली नाही, तर जगाच्या नजरा आपल्याला डगमगवू शकत नाहीत.
आत्मपरीक्षण नेहमी सुखद नसतं. अनेकदा आपण स्वतःला जे प्रश्न विचारतो त्यांची उत्तरं आपल्याला आवडत नाहीत. उदाहरणार्थ – "मी खरंच ज्या नात्यांत आहे, त्यात समाधानी आहे का?" "मी जी नोकरी करतो, ती माझ्या आवडीची आहे का?" "मी माझा वेळ ज्या लोकांवर, ज्या सवयींवर खर्च करतो, त्यातून मला खरं समाधान मिळतंय का?" या प्रश्नांना "नाही" हे उत्तर आलं, तर आतून एक वेदना उठते. पण तीच वेदना बदलाची पहिली पायरी ठरते. कारण आत्मपरीक्षण म्हणजे केवळ आरसा दाखवणं नव्हे, तर बदल घडवण्याची ताकद देणं आहे. जोपर्यंत आपण स्वतःशी प्रामाणिक होत नाही, तोपर्यंत बाहेरचं कोणतंही यश, कोणतीही प्रशंसा, कोणताही टाळ्यांचा गजर मनाला भरून काढू शकत नाही.
मनाच्या गाभाऱ्यात डोकावताना आणखी एक महत्त्वाची गोष्ट जाणवते – आपण बाहेरच्या जगावर किती अवलंबून आहोत. आपल्या आनंदाचा स्रोत नेहमी इतरांकडं असतो – कौतुकाची वाट पाहणं, मान्यता हवी असणं, तुलना करून स्वतःला कमी-जास्त समजणं. पण आत्मपरीक्षण आपल्याला शिकवतं की खरी शांती ही आतल्या स्वीकृतीत आहे. आपण जसे आहोत, तसं स्वतःला मान्य करणं हीच खरी स्वातंत्र्य आहे. आपण जगाला खुश करू शकत नाही, पण स्वतःला खुश करणं नक्की शक्य आहे. आणि ही शक्ती फक्त तेव्हाच मिळते जेव्हा आपण मनाच्या खोल तळाशी जाऊन स्वतःला भेटतो.
आत्मपरीक्षण म्हणजे भूतकाळात डोकावून चुका मान्य करणं, पण त्याच वेळी भविष्याकडे आशेनं पाहणं. चुका केल्या म्हणजे संपलं नाही, तर त्या चुका न मानणं म्हणजे संपलं. जेव्हा आपण स्वतःच्या चुकांना माफ करतो, तेव्हा आतली ओझी हलकी होतात. प्रत्येकाला आयुष्यात एक नवं पान सुरू करायची संधी मिळते, पण ती संधी दिसते फक्त त्यालाच, जो मनाच्या गाभाऱ्यात डोकावायला तयार असतो. नाहीतर आयुष्य बाहेरून चमकदार आणि आतून पोकळ राहातं. आत्मपरीक्षण हे पोकळपणं भरून काढण्याचं साधन आहे.
आजच्या जगात आत्मपरीक्षण आणखी महत्त्वाचं झालं आहे. कारण आपण एका क्लिकवर हजारो माहिती घेतो, पण स्वतःबद्दल विचार करण्यासाठी पाच मिनिटं देत नाही. सोशल मीडियावर आपण स्वतःचं परफेक्ट रूप दाखवतो, पण आतल्या गोंधळाला शांत करण्याची कला विसरलो आहोत. आपली तुलना इतरांशी करताना आपण स्वतःच्या क्षमतांचं मोल कमी करतो. अशा वेळी थांबून, स्वतःला विचारणं – "मी खरंच कोण आहे?" हा प्रश्न आपल्याला त्या धावपळीतून वाचवतो. आत्मपरीक्षण म्हणजे आत्मजागरूकता. आणि ज्याच्याकडे आत्मजागरूकता आहे, तो माणूस बाहेरच्या जगात हरवला तरी स्वतःला हरवत नाही.
आत्मपरीक्षण हा एक प्रवास आहे – तो एकदाच करून संपत नाही. रोजच्या जीवनात, प्रत्येक क्षणी, लहानसहान निर्णयांमध्येही आत्मपरीक्षण गरजेचं आहे. आपण जे बोलतो ते खरंच आपल्याला पटतं का? आपण जे करतो ते खरंच आपल्याला हवंय का? आपण ज्या लोकांसोबत जगतो, ते खरंच आपल्या आयुष्यात सकारात्मकता आणतात का? हे प्रश्न सतत स्वतःला विचारणं म्हणजेच आत्मपरीक्षण. आणि प्रत्येक उत्तर आपल्याला थोडं अधिक प्रगल्भ, थोडं अधिक जागरूक, आणि थोडं अधिक शांत बनवतं.
खरं तर, आत्मपरीक्षण म्हणजे स्वतःशी झालेला गुपित संवाद. तो संवाद दुसऱ्याला ऐकू येत नाही, पण त्याचे परिणाम जगाला दिसतात. कारण जो माणूस मनाच्या गाभाऱ्यात डोकावतो, तो बाहेरच्या जगात खोटं जगत नाही. त्याचा आत्मविश्वास उधार घेतलेला नसतो, तर आतून उमटलेला असतो. त्याच्या चेहऱ्यावरचा आनंद परिस्थितीनं दिलेला नसतो, तर आतल्या स्वीकृतीनं उमटलेला असतो.
Download the app
आता वाचा ईराच्या कथा सोप्या पद्धतीने, आजच ईरा app इंस्टॉल करा