"माझं नशीब – सुधाबाई"
लग्न ठरलं तेव्हापासूनच मैत्रिणींच्या गप्पांमध्ये “सासूबाई” हा शब्द कमीत कमी तीन-चार अश्रू आणि दोन तक्रारींशिवाय उच्चारला जात नव्हता.
माझं लग्न ठरलं आहे हा क्षण आनंदाचा आहे कि भविष्याचा भीतीचा. आणि मनात भीती दाखवणारा होता. भीती दाखवणारे कोण होते तर काही अनुभवी, काही अनुभव न घेता. सल्ला देणारे..
माझं लग्न ठरलं आहे हा क्षण आनंदाचा आहे कि भविष्याचा भीतीचा. आणि मनात भीती दाखवणारा होता. भीती दाखवणारे कोण होते तर काही अनुभवी, काही अनुभव न घेता. सल्ला देणारे..
मैत्रिणी, काका-काकू, अगदी ऑफिसातल्या बायका सुद्धा, एकच गोष्ट सांगायचे:
“बघ गं, सासू ही नशीबाची गोष्ट असते… जराशी चिडचिडी, थोडी काटकसरी, सगळ्यावर टीका करणारी असली तरी तेच स्टॅण्डर्ड आहे. सासू ही सासू असतें.फार अपेक्षा ठेवू नकोस…”
आणि हा विषय तर वेगळाच होता यावर अभ्यास करता येत नव्हत्ता. प्रत्येकाचा अनुभव वेगळा...
“बघ गं, सासू ही नशीबाची गोष्ट असते… जराशी चिडचिडी, थोडी काटकसरी, सगळ्यावर टीका करणारी असली तरी तेच स्टॅण्डर्ड आहे. सासू ही सासू असतें.फार अपेक्षा ठेवू नकोस…”
आणि हा विषय तर वेगळाच होता यावर अभ्यास करता येत नव्हत्ता. प्रत्येकाचा अनुभव वेगळा...
काही तर थेट सांगायच्या, “तुला वाटतंय का तू लेखिका आहेस म्हणून ती सासूबाई तुला मोकळं सोडतील? घरी पण वेळेवर स्वयंपाक नसेल, तर तुझी गोष्ट तिथेच संपते बाई!
त्यामुळे माझ्या मनात जरा धाकच होता — धाक कसला मनात दहशत पण होती. दैनंदिन सवयींपासून (खडा मीठ, बारीक मीठ, किंवा सैंधव?) सणवाराची रीत, आणि महत्त्वाचं म्हणजे माझे अपरात्रीपर्यंत लेखन केलेले वर्क-डेडलाइन डेअर्स—कुठेतरी काहीतरी स्फोट होईलच, असं वाटत होतं. पण माझी सासू, सुधाआई , सगळंच उलटच करून दाखवलं.
माझं लग्न झालं. माझा पहिला प्रवास किचनमध्ये तिथेच मला मिळाला पहिला झटका.:
पहिला झटका म्हणजे लग्नानंतरचा पहिला स्वयंपाक. आईकडून खास शिकलेली पुरणपोळी करताना मी चक्क पाणी जास्त घातलं; कणीक बोटीवरून ओघळून पदार्थाचं भविष्यच धोक्यात आलं.
सुधाबाईंनी निशब्दपणे पुरण वेगळं केलं, कणीक थोडी पुन्हा मिसळली आणि मृदू हसत म्हणाल्या, “कणकेला तुझ्या हातचं गोडी जास्त आवडते बहुतेक; म्हणूनच ती पाणी मागतेय.” एवढंच. चिकोटी, टोमणे, ‘आमच्या घरात असं होत नाही’सारखा टिपिकल डायलॉग काहीच नाही! माझी भीती अवघ्या तीन मिनिटांत विरघळली. आणि नंतर पुरणपोळ्याची तारीख ही वेगळी.
"माझ्या सासूबाई पुरणपोळी सारख्या आहेत…
बाहेरून साध्या, शांत… पण आतून गोडसर मायेने भरलेल्या.
कधी मी चुकले, कधी रडलं, कधी गडबडलं,
तरी त्या नेहमी म्हणतात – 'ठीक आहे गं, झालं जाऊ दे…'
बाहेरून साध्या, शांत… पण आतून गोडसर मायेने भरलेल्या.
कधी मी चुकले, कधी रडलं, कधी गडबडलं,
तरी त्या नेहमी म्हणतात – 'ठीक आहे गं, झालं जाऊ दे…'
एक दिवस भात ठेवला कुकर मधे आणि पाणी कमी झालं कुकूर उघडला आणि माझ्या डोळ्यात पाणी आलं.
दिवसभर कामात थकले होते. ऑफिसमधून येताना डोकं जड झालेलं. वाटलं, काहीतरी हलकं करून खाऊ या... म्हणून भात लावला.
पण मोजताना पाणी कमी घातलं... आणि भात पूर्ण खालपासून खरपूस. झाकण उघडलं आणि धुरकट, चिकटलेला तांदूळ बघून डोळ्यात पाणी आलं.
रडणं म्हणजे फक्त रडणं नसतं ना…
त्या भाताबरोबर मी ऑफिसची थकवा, घरचं सगळं जुळवायचं टेन्शन, आणि "चुकीचं नको व्हायला हवं" हा नकारात्मक परफेक्शनिस्ट विचार… सगळं एकत्र कुकरमध्ये जळून गेलं होतं.
रडणं म्हणजे फक्त रडणं नसतं ना…
त्या भाताबरोबर मी ऑफिसची थकवा, घरचं सगळं जुळवायचं टेन्शन, आणि "चुकीचं नको व्हायला हवं" हा नकारात्मक परफेक्शनिस्ट विचार… सगळं एकत्र कुकरमध्ये जळून गेलं होतं.
तेवढ्यात सासूबाई मागून आल्या.
हळूच कुकरमधल्या भाताकडे बघितलं.
एका क्षणासाठीही नाखुशीचा किंवा उपहासाचा चेहरा नाही.
फक्त इतकंच म्हणाल्या —
"तांदूळ हरवले नाहीत गं. आज आपण त्यांना खरपूस भाग दाखवलाय इतकंच. चल, मी वरून दूध साखर घालते, पोळीभात नाही झाला तरी खरपूस गोड भात होईल!"
हळूच कुकरमधल्या भाताकडे बघितलं.
एका क्षणासाठीही नाखुशीचा किंवा उपहासाचा चेहरा नाही.
फक्त इतकंच म्हणाल्या —
"तांदूळ हरवले नाहीत गं. आज आपण त्यांना खरपूस भाग दाखवलाय इतकंच. चल, मी वरून दूध साखर घालते, पोळीभात नाही झाला तरी खरपूस गोड भात होईल!"
त्या क्षणी मी काहीच बोलू शकले नाही... कारण कुणी माझं अपयश गोड करून देत होतं.
मिसळ केली, पण मिसळ झणझणीत झाली नव्हती.
चव बघितली… आणि एकदम कळलं – अरे बापरे! मिरच्याच विसरले मी!
मटकी छान शिजली होती, फरसाण-बटाटा व्यवस्थित होता, पण तोंडात घातल्यावर ना तो ठसका, ना तो वाफा… म्हणजे मिसळसारखं काहीच वाटेना!
मिसळ केली, पण मिसळ झणझणीत झाली नव्हती.
चव बघितली… आणि एकदम कळलं – अरे बापरे! मिरच्याच विसरले मी!
मटकी छान शिजली होती, फरसाण-बटाटा व्यवस्थित होता, पण तोंडात घातल्यावर ना तो ठसका, ना तो वाफा… म्हणजे मिसळसारखं काहीच वाटेना!
मी आपली जरा नाकं मुरडली, उगाच ओशाळले.
सुधाबाईंनी पहिला घास घेतला, थोडा वेळ चघळला… आणि एकदम पाणी प्यायला घेतलं.
माझं काळजात धस्स झालं.
"आता बोलतील काहीतरी…", मी मनाशी म्हटलं.
सुधाबाईंनी पहिला घास घेतला, थोडा वेळ चघळला… आणि एकदम पाणी प्यायला घेतलं.
माझं काळजात धस्स झालं.
"आता बोलतील काहीतरी…", मी मनाशी म्हटलं.
पण त्या उलट अगदी शांतपणे म्हणाल्या –
“आजची मिसळ झणझणीत नाही गं, पण आरोग्यदायी वाटतेय… चांगलीच आहे!”
मग खिशातून त्या त्यांची साखरवेलची पावडरची छोटी डबी काढतात, थोडंसं मिसळीत भुरभुरवतात,
आणि हसून म्हणतात –
“आता बघ, वेगळी चव आली ना?”
“आजची मिसळ झणझणीत नाही गं, पण आरोग्यदायी वाटतेय… चांगलीच आहे!”
मग खिशातून त्या त्यांची साखरवेलची पावडरची छोटी डबी काढतात, थोडंसं मिसळीत भुरभुरवतात,
आणि हसून म्हणतात –
“आता बघ, वेगळी चव आली ना?”
त्या दिवशी मला एक गोष्ट पक्की समजली –
साधेपणा म्हणजे काहीच न बोलता शांत राहणं नाही,
तर त्या शांततेत समोरच्याची चूक गोड करून टाकण्याची ताकद असते!
झणझणीत नसलेली ती मिसळ, आणि त्यावर पसरवलेलं त्यांचं प्रेम… त्याहून खास चव कोणती असते गं?”
साधेपणा म्हणजे काहीच न बोलता शांत राहणं नाही,
तर त्या शांततेत समोरच्याची चूक गोड करून टाकण्याची ताकद असते!
झणझणीत नसलेली ती मिसळ, आणि त्यावर पसरवलेलं त्यांचं प्रेम… त्याहून खास चव कोणती असते गं?”
—“आता बघ, कशी वेगळी चव येते!” त्या दिवशी मी पहिल्यांदा लक्षात घेतलं की साधेपणा म्हणजे फक्त शांत बसून राहणं नाही; तो एक मोठ्ठा कलाविष्कार आहे—परिस्थितीला गोडव्यानं वळण देण्याचा.
माझी ऑफिसची इन्टेन्स सीझन आली की मी अक्षरशः ‘रात्रीचे तिन्हीसांजे’ लॅपटॉपची स्क्रीन बंद करते. सुट्टीच्या दिवशी कधी उशिरा उठले तर सुधाबाई चुटकीसरशी माझ्यासाठी दूध-केसरचा उकळता ग्लास तयार ठेवतात. “डेडलाइन संपली की नवराबायको फिरायला जा, पण तुझी तबेत बरोबर नाही तर दुपारी डॉक्टरकडे नेईल,” असा त्यांचा हलकाफुलका दमही असतो. मी दहा तास काम करून डोळे चुरचुरत घरी आले, तरी त्या केवळ एका प्रश्नानं स्वागत करतात—“माझी पोरीचे डोळे थकले का?” बस्स. बाकी कोल्हापुरी शोधपत्र, पोळीपुरण टीम मीटिंग, काय काय विचारणारंच नाहीत.
एकदा मी वर्कशॉपसाठी चार दिवस बाहेरगावी गेले. अनेक सासूबाई आपली सून एकटी निघाली की ओरडतात, ‘काय गरज आहे, घर नीट व्हायचंय, सासऱ्याच्या औषधाची सोय…’ वगैरे. सुधाबाईंनी उलट सौजन्याने मला स्टेशनला सोडलं. परतीच्या दिवशी फोन आला, “घरी येताना हातात खास काही घेऊन येऊ नकोस; तूच माझी सगळ्यात मोठी भेट आहेस.” त्या वाक्यानं माझ्या हातात ठेवलेल्या बासुंदी-बर्फीचे डबेच जड झाले—अस्सल प्रेमाचं वजन असतं!
गावाकडची आषाढी एकादशी आली की वारी-वाला उत्साह घरभर दरवळतो. दरवर्षी त्या पायी वारीला जायच्या, पण या वर्षी गुडघ्यात थोडा तीव्र वेदना. तरीही त्या म्हणाल्या, “तुह्या हातची मिनी-वारी पुरEnough!” मी चमकल्यावर हसून पूजेची तयारी माझ्या कडे सोपवली. तुळशीसमोर त्यांनी अभंग म्हटला; मी हार, पाच पाकळ्यांची आरती, आणि वडीलधाऱ्यांच्या पाया स्पर्श. ‘वरपंथीयांची नवी पिढी वारी विसरते’ या टिपिकल तक्रारीऐवजी त्या माझ्यातली प्रगती पाहून खुश!
कधी कधी मला वाटतं, अशा मृदू-मौन स्वभावाला लोक किती सहजपणे दुर्लक्ष करतात. शेजारच्या काकूंना एकदा म्हणताना ऐकलं—“तुझ्या सासूबाई काहीच बोलत नाहीत, त्यामुळे घरात नियम आहे की नाही, कळतच नाही.” मी हसून उत्तर दिलं, “त्यांच्या हास्यातच नियम लपलेत काकू… फक्त ऐकण्यासाठी कान ऐवजी मन ठेवावं लागतं.” खूप जणांना ‘सुसाट ओरडणं’ हीच जबाबदारी वाटते; आवाज नाही म्हणजे बेफिकीरपणा, असा गैरसमज! पण माझ्या सासूच्या शांतीत नैतिकीची शिस्त आहे. एखादा भाजीवाला दर पंधरा दिवसांनी किंमत वाढवायचा प्रायोग करतो, तेव्हा सुधाबाई त्यांच्या कागदाच्या वहीतले मागील भाव दाखवून त्याला प्रेमानं समजावतात—“तुमचंही घर चालवायचंय, पण माझ्याही.” त्यांच्या भूमिकेत रोखठोक आहे, पण आवाज कधीच वाढत नाही.
तब्येतीवर मात्र त्या शिस्त जपतात. काही दिवसांपूर्वी पायाला सूज आली. मी कामातून येईपर्यंत त्यांनी आधी रुग्णालयाचा नंबर घेतला, टेस्ट्सचं लिस्ट केलं. मी गोंधळून ‘आता काय करू’ म्हणेपर्यंत त्या म्हणाल्या, “ऑनलाइन अपॉईंटमेंट काढलेय; तू फक्त गाडी चालव.” आपलं आजारपण दुसऱ्यावर ढकलून माणूस उगीच ‘काळजी’ मिळवतो, पण सुधाबाई तसं कधीच करत नाहीत. त्यांनी स्वतःला माझ्या खांद्यावरचं ओझं बनू दिलं नाही—निमूटपणे माझ्या जोडीदारासारखं चालत राहतात.
काम जास्त असेल की माझा नवरा, आदित्य, कामात बुडतो. त्याचा आरडाओरडा मी सहन करते, पण एका रात्री त्याचा मूड रागीटा झाला; मी चिडून बोलले, “तुला कळतंय का मी दिवसभर काय करत असते?” तो क्षणभर चिडून खोलीत निघून गेला. मला ओशाळ वाटलं, आणि दुसऱ्या क्षणी पाठमोरं उभं राहून रडायला आलं—तेवढ्यात सगळं ऐकलेल्या सासूबाईंनी बाहेरून हळूच दरवाजा ढकलला. त्यांच्या हातात दोन कप वाफाळती हळदीची दूधं; माझ्याकडे एक कप सरकवत म्हणाल्या, “रात्रीचा वाद म्हणजे सकाळच्या मऊ पुरणपोळीवर पसरलेल्या तुपासारखा असतो… पहाटे पर्यंत विरघळून जातो.” त्या एका वाक्यातून त्यांनी माझ्या गुबगुबीत रागाला इतकं मऊ केलं, की मी आणि आदित्य पुढच्या दहा मिनिटांतच हसू लागलो.
काहींना वाटतं, अशी निरतिशय साधी सासू म्हणजे स्वप्नवत असतं; प्रत्यक्षात इतकं ‘चांगुलपणं’ नसतंच. पण मी रोज पाहते—त्यांच्या सहवासात साधेपणा हा तपस्वी अवलंब आहे. बाजारातून येताना त्यांच्या पिशवीत आवर्जून लहान विक्रेत्याकडची साखरफुटाणे असतात—“त्याच्याकडे घसरून पडलेली लेकीची फी भरायला मदत झाली पाहिजे,” असं म्हणून. कुणी बाईकवाला रस्त्याच्या मधोमध घसरला, तर त्या आपलं नऊवारीला पदर सांभाळून धावतात; हल्ली तर मीच त्यांच्या पाठोपाठ ‘ए…, अहो मी येते’ म्हणून सामान उचलते.
दिवाळीत मी रंगीबेरंगी पणत्या आणल्या, त्या पाहून सासूबाई नीं गोड हसून जुन्या कपाटात ठेवल्याला रंगीबेरंगी पणत्या माझ्या हातात दिल्या . “चार वर्षांपूर्वी तुझ्या लग्नाला आणली होती. नव्या दिव्यांसोबत जुना उजेडही लागलाच पाहिजे.” त्या दोन वाक्यांत त्यांनी मला परंपरा आणि नवनवीन उत्साह यांची एकत्र ठेवणं शिकवलं— घर म्हणजे प्रदर्शन नाही; ते आठवणींचं संग्रहालय आहे.
आज एवढ्या वर्षांनी मागे वळून पाहताना लक्षात येतं — माझ्या सासूबाईंनी कधीच ‘माझं असं’ थोपटून सांगितलं नाही; त्यांनी फक्त सतत मनाने हात पुढे केला. मी सगळीकडे त्यांच्या ‘शांत उपस्थिती’चं कवच घेऊन फिरते. दगदगीत जगात डोक्यावर रिमझिम गारवा धरून ठेवणं ही जादूच आहे. आणि म्हणूनच माझ्या लेखणीला जेव्हा ‘सासू’ या पात्राची गरज भासते, तेव्हा मी टोकदार शब्दांनी तीरे झाडत बसत नाही—मी फक्त सुधाबाईंच्या मंद स्मितरेषेचा कॅल्कियम पेंट करतो. वाचकांना त्या क्षणी कळतं, ही सासू खरी आहे—कारण ती ओरडत नाही, पण जग ऐकू येईल इतकं बोलते — आपल्या कृतींनी.
एवढंच सांगते: साधेपणा हा कधीच गारगोटी नसतो; तो हिरा असतो — पेसाळा, कोरड्या डोळ्याला दिसणाराही नाही, पण पाण्यात भिजला की अकबराच्या मौलखान्यात चमकून म्हणतो, “मीच राजमौक्तिक!” माझ्या नशिबानं मला मिळालेला असा अनमोल हिरा—माझी सासू—रोज मला शांत झगमगायला शिकवतो. आणि म्हणून, ‘सासूबाई काहीच तक्रार करत नाहीत’ ही माझ्या गोष्टीची punch-line नाही; ती माझ्या आयुष्याची सुरुवात आहे.
मैत्रिणींनी लग्न ठरताच जी सासूविषयी भीती घातली होती, ती भीती आज माझ्या सासूबाईंच्या शांत सहवासात हळूहळू विरघळली. आज मी खात्रीने सांगू शकते — माझी सासू काहीच तक्रार करत नाही… कारण तिनं प्रत्येक तक्रारीला समजुतीचा गोडवा लावून गप्प केलंय. आणि माझं घर हे तिच्या त्या गप्प पण प्रेमळ अस्तित्वामुळेच 'घर' आहे."
मी हसून सगळं ऐकत होते. पण आतून थोडी धास्ती होतीच.
माझं नशिब फुलपाखरासारखं माझ्या आयुष्यात उतरल्या —सुधाबाई, माझ्या सासूबाई.
"आज मीही एक सून आहे, उद्या सासू होईन…
पण ती 'सुधा आई '… माझी सासूबाई…
त्यांनी मला एक गोष्ट न बोलता शिकवली —
कधी कधी प्रेम ओरडून नाही, गुपचूप समजावून देतं.
आणि ते समजल्यावर, संसार आपसूक सुंदर होतो
पण ती 'सुधा आई '… माझी सासूबाई…
त्यांनी मला एक गोष्ट न बोलता शिकवली —
कधी कधी प्रेम ओरडून नाही, गुपचूप समजावून देतं.
आणि ते समजल्यावर, संसार आपसूक सुंदर होतो
तृप्ती देव
भिलाई छत्तीसगड
भिलाई छत्तीसगड