समीक्षा एक आशा पलीकडे जग

'समीक्षा: आरशापलिकडचे जग'
समीक्षा मुंबईतील चाळीतील एक लहानसे घर, जे स्वप्नांनी आणि अपेक्षांनी भरले होते. समीक्षा (२२) कॉलेजमधून नुकतीच पदवीधर झाली होती, तिच्या चेहऱ्यावर भविष्याच्या अथांग शक्यतांचे तेज होते, पण त्याचवेळी अज्ञात अपेक्षांचे एक अदृश्य ओझेही होते. तिची आई, सुमती, स्वयंपाकघरात घाईघाईने नाश्ता बनवत होती, तर वडील, रमेशराव, सकाळच्या शांततेत वर्तमानपत्रात डोके खुपसून होते. लहान भाऊ, साहिल (१५), अजूनही आपल्या स्वप्नांच्या दुनियेत रमलेला होता.
"समीक्षा, उठलीस का? आजपासून क्लासेसला जायचंय ना? आता वेळ घालवून उपयोग नाही, नोकरीसाठी तयारी करायची आहे," आईच्या आवाजात प्रेमळ आग्रह होता.
समीक्षा बाहेर आली आणि टेबलावर बसली. "हो आई, आठवतंय. पण अजून कोणत्या क्षेत्रात जायचं हे नक्की ठरत नाहीये. प्रत्येकजण काहीतरी वेगळं करायला सांगतोय, आणि मला काय करायचंय हेच कळत नाहीये."
रमेशरावांनी वर्तमानपत्रातून हळूच डोके वर काढले. "बघ समीक्षा, आपल्या घरात कुणी मोठ्या पदावर नोकरी केली नाहीये. तू शिकलीस, चांगली पदवी घेतली आहेस. आता चांगली नोकरी मिळवून आपलं नाव काढायला हवं. बँकेत प्रयत्न कर किंवा सरळ सरकारी नोकरीसाठी तयारी कर. त्यात स्थैर्य असतं."
समीक्षेने चपातीचा घास घेतला, पण तिचे विचार तिच्या पोटात गोळा करत होते. तिला पत्रकारितेमध्ये खूप रस होता, समाजातील घडामोडींवर लिहायला, लोकांच्या समस्यांवर आवाज उठवायला तिला आवडायचे. पण घरच्यांना ते क्षेत्र सुरक्षित वाटत नव्हते. त्यांच्यासाठी 'सुरक्षित' म्हणजे 'चांगल्या पगाराची' आणि 'स्थिर' नोकरी. तिच्या मित्र-मैत्रिणींपैकी कुणी इंजिनीअरिंग करत होते, कुणी MBA, कुणी परदेशी जाण्याची तयारी करत होते. प्रत्येकजण आपल्या कुटुंबाच्या अपेक्षा पूर्ण करण्याच्या प्रयत्नात होता.
कॉलेजच्या मित्रांच्या एका ग्रुपवर एक मेसेज आला – 'युपीएससी परीक्षेच्या तयारीसाठी नवीन बॅच सुरु होतेय, कोण कोण येतंय?' समीक्षेने फोन खाली ठेवला. तिला वाटले, हेच तर आहे ते 'सुरक्षित' क्षेत्र, जे तिच्या घरच्यांना हवे आहे. पण खरंच तिला ते करायचे होते का? तिच्या मनातील पत्रकारितेची ज्योत अजूनही तेवत होती, तिला समाजातील अनेक गोष्टींवर लिहायचे होते, बोलके व्हायचे होते, पण हे सर्व कसे करायचे? अपेक्षांचे ओझे घेऊन, ती तिच्या पहिल्या क्लासकडे निघाली – एका अनिश्चित भविष्याकडे, जिथे तिला तिच्या स्वतःच्या वाटेचा शोध घ्यायचा होता.
भाग २: 'अस्मितेचा शोध: संघर्ष आणि समज'
सरकारी नोकरीच्या क्लासमध्ये समीक्षा बसली होती, पण तिचे मन तिथे नव्हते. तिच्या आजूबाजूला शेकडो तरुण-तरुणी एकाच ध्येयाने प्रेरित होऊन पुस्तकांमध्ये डोके खुपसून होते. पण समीक्षेचे विचार मात्र वर्तमानपत्रातील बातम्यांभोवती, समाजातील घडामोडींभोवती, आणि अन्यायावर आवाज उठवण्याभोवती फिरत होते. एक दिवस तिने एक धाडसी निर्णय घेतला. क्लासला दांडी मारून ती थेट एका लहान वृत्तपत्राच्या कार्यालयात पोहोचली, जिथे तिला तिच्या खऱ्या आवडीचा पाठपुरावा करायचा होता.
"मला पत्रकारितेमध्ये खूप रस आहे," तिने धीर एकवटून सांगितले, "मला इथे काम करण्याची संधी मिळेल का? अगदी विनापगारी असले तरी चालेल, मी शिकायला तयार आहे."
तिथे असलेल्या एका अनुभवी संपादकांनी, श्री. कुलकर्णींनी, तिच्याकडे पाहिले. त्यांच्या चेहऱ्यावर संमिश्र भाव होते. "तुम्ही सरकारी नोकरीची तयारी करत नाहीयेत का? इथे फक्त तळमळीने काम करणारे टिकतात, चांगले पैसे मिळत नाहीत लवकर. अनेकदा कुटुंबाचाही विरोध असतो या क्षेत्रात."
"मला पैसे महत्त्वाचे नाहीत. मला जे खरे आहे ते लोकांपर्यंत पोहोचवायचे आहे, समाजातील सत्य लोकांसमोर आणायचे आहे," समीक्षा ठामपणे म्हणाली, तिच्या आवाजात दृढनिश्चय होता.
कुलकर्णींनी तिच्या डोळ्यांतील चमक ओळखली आणि तिला एक संधी दिली. समीक्षेने सरकारी नोकरीच्या क्लाससोबतच त्या वृत्तपत्रात काम करायला सुरुवात केली. ती समाजातील छोट्या-छोट्या समस्यांवर, लोकांच्या दैनंदिन व्यथांवर, दुर्लक्षित पैलूंवर लिहू लागली. तिला समाधान मिळत होते, तिच्या कामाला एक अर्थ मिळत होता, पण घरी हे सर्व सांगणे तिला कठीण वाटत होते. तिच्या कुटुंबाला या 'असुरक्षित' करिअरची कल्पनाही नव्हती.
एके दिवशी रमेशरावांना समीक्षेच्या पत्रकारितेबद्दल आणि तिने सरकारी नोकरीचा अभ्यास सोडून दिल्याबद्दल कळले. ते संतापले. "समीक्षा, हे काय चाललंय? तू आमचं नाव खराब करणार आहेस का? चांगली, स्थिर नोकरी सोडून हे काय काम करत आहेस?"
समीक्षा शांतपणे पण ठामपणे म्हणाली, "बाबा, मला हे काम आवडतंय. इथे मला माझ्या कामाची खरी किंमत कळतेय. पत्रकारितेतून मी समाजासाठी काहीतरी करू शकेन, जे कोणत्याही सरकारी नोकरीतून शक्य नाही."
सुमतीने तिला समजावण्याचा प्रयत्न केला, "पण पोरी, यातून घर कसं चालणार? तुझ्या लग्नाचं काय? या कामात स्थैर्य नाही, भविष्य नाही!"
समीक्षा विचारात पडली. तिला घरच्यांच्या अपेक्षा आणि तिची स्वतःची आवड यांच्यात समतोल साधणे कठीण वाटत होते. पण तिच्या मनात एक गोष्ट स्पष्ट होती – तिला तिची स्वतःची ओळख निर्माण करायची होती, केवळ इतरांच्या अपेक्षा पूर्ण करून नाही, तर तिच्या आवडीच्या आणि तिला अर्थपूर्ण वाटणाऱ्या कामातून. तिचा अस्मितेचा शोध सुरू होता, संघर्षांनी भरलेला पण सत्याच्या दिशेने जाणारा.
भाग ३: 'समीक्षेचे सत्य: स्वीकार आणि यश'
समीक्षेने एक धाडसी निर्णय घेतला. तिने सरकारी नोकरीचा अभ्यास पूर्णपणे सोडून दिला आणि पत्रकारितेवर पूर्ण लक्ष केंद्रित केले. तिच्या कामातील प्रामाणिकपणा आणि संवेदनशीलतेमुळे तिच्या लेखनाला हळूहळू वाचकांचा प्रचंड प्रतिसाद मिळू लागला. तिने एका स्थानिक वस्तीतील पाण्याची भीषण समस्या आणि त्यावर प्रशासनाचे पूर्णपणे दुर्लक्ष यावर एक सखोल आणि प्रभावी लेख लिहिला. त्या लेखात तिने वस्तुस्थिती मांडली होती, लोकांच्या व्यथा मांडल्या होत्या आणि प्रशासनाच्या उदासीनतेवर कठोर प्रश्न विचारले होते.
तो लेख वृत्तपत्रात प्रकाशित होताच, खूप गाजला. समाजातून आणि इतर माध्यमांतूनही त्या लेखाची दखल घेतली गेली. प्रशासनाला शेवटी जाग आली आणि त्यांना तात्काळ त्या वस्तीला पाणीपुरवठा करण्याची व्यवस्था करावी लागली. त्या वस्तीतील शेकडो लोकांचे आशीर्वाद समीक्षेला मिळाले.
या एका घटनेमुळे समीक्षेचे नाव झाले, तिच्या कामाची दखल घेतली गेली. तिच्या वृत्तपत्राने तिच्या कामाचे कौतुक केले आणि तिला पूर्णवेळ पत्रकार म्हणून नेमले. पगार सुरुवातीला कमी असला तरी, समीक्षेला एक अथांग समाधान मिळत होते. तिला तिच्या कामातून लोकांना मदत करता येत होती, समाजासाठी काहीतरी करता येत होते.
एके दिवशी रमेशरावांनी समीक्षेचा तो गाजलेला लेख पुन्हा एकदा वाचला. त्यांनी पाहिले की समीक्षेच्या एका लेखामुळे शेकडो लोकांचे आयुष्य बदलले होते, त्यांना न्याय मिळाला होता. त्यांच्या डोळ्यात पाणी तरळले. "समीक्षा, मला माफ कर. मी तुझ्या भावना समजून घेतल्या नाहीत, तुझ्या आवडीचा आदर केला नाही. तू खरंच खूप चांगलं काम करत आहेस, तुझ्या कामामुळे समाजाला फायदा होतोय."
सुमतीने तिला प्रेमाने मिठी मारली, तिचा कंठ दाटून आला होता. "आम्हाला तुझा खूप अभिमान आहे पोरी. तू नेहमीच इतरांपेक्षा वेगळी होतीस आणि आज तू ते सिद्ध करून दाखवलं आहेस."
लहान साहिलही तिच्याजवळ आला आणि म्हणाला, "दीदी, मलाही तुझ्यासारखंच काहीतरी मोठं करायचंय, जे लोकांच्या उपयोगी पडेल."
समीक्षेच्या चेहऱ्यावर समाधानाचे हसू उमटले. तिला तिच्या कुटुंबाचा पूर्ण पाठिंबा मिळाला होता.
समारोप.समीक्षा नेसिद्ध केले होते की केवळ 'सुरक्षित' नोकरी करणे म्हणजे खरे यश नाही, तर खरे यश ते असते जिथे तुम्ही तुमच्या आवडीचे काम करता, समाजासाठी काहीतरी मौल्यवान योगदान देता आणि सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, स्वतःच्या अस्मितेचा आणि ध्येयाचा स्वीकार करता.
समीक्षेने आता समाजातील अनेक समस्यांवर आवाज उठवण्याचे, दुर्बळ आणि वंचित घटकांना न्याय मिळवून देण्याचे ठरवले होते. तिच्या लेखणीतून ती 'आरशापलिकडचे जग' लोकांसमोर आणणार होती, जिथे दिसण्यापेक्षा सत्य आणि वास्तव अधिक महत्त्वाचे होते आणि तिच्या लेखणीतून सामाजिक बदलाची बीजे पेरली जाणार होती.