श्री संतराम (भाग ३)

इकडे स्वेच्छा माता पित्यांची तजवीज करण्यासाठी नगरात फिरत होती. तसं तिचं मातुल घराणं याच राज्यातलं होतं. पण तिकडे जाणं म्हणजे बभ्रा होण्याची शक्यता होती. आता काय करावं याचा विचार करता करता ती नगरातल्या साधारण भागात आली. जिथे सामान्य जनांची वस्ती होती. सायंकाल होण्यास अजून दोन घटिका बाकी होत्या. एका कच्च्या भिंतीच्या घरासमोर ती आली. तिने दरवाज्यावर हाताची मूठ एक दोन वेळा वाजवली. आतून उत्तर न आल्याने ती निराश झाली. वळून ती निघणार तेवढ्यात दरवाज्या उघडला गेला. एक आजी दारात उभ्या होत्या. थोड्या क्रोधाविष्ट दिसल्या, कारण आज सकाळपासून दोन तीन वेळा तरी दरवाजा वाजला होता आणि तो उघडल्यावर बाहेर कोणिही नसल्याने अपशब्द उच्चारित त्या आत आल्या होत्या. जर थांबायला समय नाही तर निदान माणसाने दरवाज्या तरी वाजवू नये. पण आत्ता तसं झालं नव्हतं. बाहेर उभ्या असलेल्या स्वेच्छेला त्या म्हणाल्या, " काय ग, चांगली तरूण दिसतेस आणि वृद्ध माणसांना असा त्रास देऊन काय मिळवतेस ? " सकाळी पण तीच आली असणार असं समजून त्या म्हणाल्या. त्यांनी काही क्षण चांगलेच तोंडसुख घेतले. आत्ता तर तिने त्यांची वामकुक्षी भंग केली होती. तरी बरं आजोबा उठले नव्हते. त्यांनी तर नगररक्षकांनाच पाचारण केले असते. हे सर्व लक्षात घेऊन स्वेच्छा त्यांना मवाळ आणि आपल्या मधाळ आवाजात म्हणाली. " आजीबाई , सुंदरनाथाच्या दर्शनाला निघाले होते. सकाळपासून पायी आल्याने पायांना थोडी विश्रांती द्यावी असं वाटलं . म्हणून आपल्याला त्रास दिला. " का कोण जाणे पण आजीबाईंना हे पटलेलं दिसलं. आणि सुंदरनाथाचं नाव घेतल्याने कन्या कुणाची का असेना , भाविक वाटली. आतल्या अंधाऱ्या जागेमध्ये बाहेरील उजेड जेमतेमच येत होता. मग आजींनी तिचं नाव विचारलं आणि माता पित्यांची ओळखही विचारली. ते ऐकून आजींना आनंद झाला.
कारण आलेली कन्या त्यांच्या दूरच्या नात्यातच होती. अर्थातच आजींनी तिला थोडा अल्पोपाहरही दिला. मग स्वेच्छा आजी स्वस्थ झालेल्या पाहून म्हणाली, " आजी , माझा विवाह ठरलाय. आणि तोही या राज्यातल्या मोठ्या पंडीताशी. आता माता पिता तर दूर आहेत आणि वार्धक्यामुळे ते विवाहास येऊ शकणार नाहीत. मग कन्यादान कोण करणार ना ? माझी अशी इच्छा आहे की ते तुम्ही आणि आजोबांनी करावं."
ती मुद्दामच थांबली आणि तिने आजींचा चेहरा न्याहाळला. आजी म्हणाल्या , " मी इकडे विचारून सांगते हो. "असं म्हणून आजी आत वळल्या.
आजोबांना सांगितलं खरं , पण आतून आजोबांचा चढलेला आवाज आला . " कोणाच्याही बोलण्यावर तुम्ही विश्वास ठेवता. कशावरून ती मुलगी आपल्याला कोणत्यातरी संकटात अडकवणार नाही ? " ......... थोडावेळ थांबून आजी म्हणाल्या," अहो असं कसं होईल , सुंदरनाथ आपलं कुलदैवत , त्याची शपथ घेऊन मुलगी जर सांगत्ये तर खोटं कसं असेल ? तुम्हीच येऊन पाहा, म्हणजे
पावलं. " शेवटी आजोबा बाहेरच्या खोलीत आले. आजोबा एक वाळलेले गृहस्थ होते. पण चांगलेच कणखर वाटले. आजोबांनी पुर्वी महाराजांच्या सेनेमध्ये सेवा केल्याने ते थोडे एककल्ली होते. पण मुलीचा विनय आणि बोलण्यातला गोडवा पाहून आजोबांनी रुकार दिला. मात्र ते म्हणाले , " आम्हाला काय करावं लागेल ? " स्वेच्छा म्हणाली, " आजोबा तुम्हाला काहीच करावं लागणार नाही. उद्या सकाळी तुम्हाला घेऊन जाणारी शिविका येईल , त्यात आपण दोघांनी बसून यावं. कपडेलक्ते, जड जवाहीर आणि इतर सगळंच आपल्याला रात्री पुरवलं जाईल. फक्त उद्या लवकर उठून तयार व्हावं लागेल. बदल्यात आपल्याला राजधानी सारख्या नगरात राहण्यासाठी खास असा छोटेखानी महाल मिळेल. मग मी येऊ आता ? सुंदरनाथाचं दर्शन तरी व्हायला हवं नाही का ? " ......... आजोबा बघत राहिले, पण त्यांना तिचा कुणाशी विवाह होणार आहे हे न सांगता, ती निघाली आणि एकदाची बाहेर पडली. आजोबांच्या लक्षात आलं , की आपण तिचा कोणाशी विवाह होणार आहे हेही न विचारल्यामुळे त्यांना रुखरुख लागली. वार्धक्याचा परिणाम दुसरं काय . स्वेच्छा बाहेर पडली खरी , पण तिला कसलाही संशय आला नाही. तिच्या मागावर सोमू असल्याचं तिला लक्षात आलं नाही. आता ही कुठे जाते , हे पाहून महाराजांच्या कानावर हे सगळं घालण्याचं सोमूने ठरवलं. अजून त्याच्या हस्तकांकरवी येणाऱ्या माहितीचा पण विचार करणं भाग होतं. सुंदरनाथाला जाणं हा स्वेच्छेचा केवळ बहाणा होता. त्यामुळे आजी दारात निरोपासाठी उभ्या होत्या तोवर तिने सुंदरनाथाचा मार्ग कापला, पण एका वळणावर तिने थोडा समय वाया घालवून ती आल्या मार्गाने पंडिताच्या निवासस्थानी निघाली. सोमूला आश्चर्य वाटलं. अजून त्याला तिचा हेतू समजत नव्हता. मग त्याने आपले काही हस्तक ज्या घर स्वेच्छा गेली होती तेथे पाठवून माहिती मिळवण्याचा प्रयत्न सुरू केला. स्वेच्छा ज्याअर्थी पंडिताच्या निवासस्थानी जात आहे त्याअर्थी काहीतरी वेगळ्याच प्रयासात पंडीत असणार हे सोमूने ओळखले. आणि तो स्वतः तिच्या मागावर राहिला. पंडिताच्या निवासस्थानी त्याने स्वतःचा असा एक खास हेर द्वाररक्षक म्हणून नेमला होता. त्याला फक्त मूक असल्यासारखे वागायला सांगितले होते. त्याची ही करूण अवस्था पाहूनच मुख्य द्वाररक्षण अधिकाऱ्याने त्याला सेवेत अनुकंपा तत्त्वावर सेवेत सामील करून घेतले होते. स्वेच्छा लवकरच पंडिताच्या
शयन कक्षाकडे जाती झाली. खरंतर तिने या प्रहरी पंडिताच्या शयनकक्षाकडे वळणे योग्य नव्हते, पण दुसऱ्याच दिवशी सकाळी सूर्योदयाला धरून मुहूर्त ठरवल्याने तिला व्यवस्थेची कल्पना पंडिताला देणे आवश्यक वाटले. .......................................................................पंडित नुकताच मंचकावर पहुडला होता. अजून शेजारच्या राज्यातून तिकडच्या मुद्रा घेऊन येणारा माणूस येथे न पोहोचल्याने तो अस्वस्थ होता. विचारात मग्न असलेल्या पंडिताला अचानक आलेल्या रक्षकाला पाहून थोडा क्रोध आला. पण त्याने विवेक केला, कारण शेजारच्या राज्यातून मुद्रा आलेल्या असण्याची शक्यता होती. पण आलेल्या रक्षकाने स्वेच्छा आल्याची वर्दी दिली. त्याला ते फारसे आवडले नाही. लगेचच आत येणाऱ्या स्वेच्छेला पाहून तो थोडा मोहात पडला. ..... तिची आकर्षून घेणारी देहयष्टी पाहून त्याला तिला आत्ताच भोगावेसे वाटले. कारण विवाह केवळ एक राजकीय खेळ होता. तरीही तो विवाह होता. मग पत्नीकडून सुखाची अपेक्षा करायला काय हरकत आहे असे त्याला वाटू लागले. आणि हे आत्ताच करणे आवश्यक होते . विवाहानंतर लगेचच ती पलायन करणार होती. त्याच्या एकूणच मुद्रेवरून स्वेच्छेने त्याचा विचार ओळखला. आता मात्र तिला आपण नसतो आलो तर बरे झाले असते असे वाटू लागले. पण ती स्वेच्छा होती. कमरेला असलेला खंजीर तिने एकवार चाचपून पाहिला आणि आवश्यकतेनुसार तो उपयोगात आणण्याचे ठरवले. छद्मी हासत पंडित म्हणाला, " ये, लवंगलतिके, तुझेच स्मरण करीत होतो. " मंचकावरून उठून त्याने मग तिच्या हाताला स्पर्श केला. एकीकडे डोळ्यांतील निग्रह कायम ठेवित ती जेमतेमच हासून म्हणाली, " अजून विवाह झाला नाही, पंडितजी. मी फक्त हेच सांगण्यास आले आहे की मातापित्यांची निकड मी भागवली आहे. उदईक ब्राह्ममुहूर्ती शिबिका पाठवून त्यांच्या आगमनाची व्यवस्था आवश्यक चीजवस्तूंसहित आपणासच करावयाची आहे. कशी ते आपणास सांगण्याची आवश्यकता दिसत नाही. " असे म्हंटल्याबरोबर पंडिताने तिला खसकन ओढली आणि म्हंटले , " अशी कशी जाशील ? इथे माझ्या आज्ञेखेरीज काहीच हालत नाही. " आपल्या बाहूंमध्ये घट्ट धरण्याचा प्रयत्न त्याने केला. तिचा स्पर्श आणि ऊष्ण स्वास यांखेरीज त्याल कशाचाही लाभ झाला नाही. स्वेच्छेने जवळचाच खंजीर उपसून त्याच्या कमरेला टोचेल अशा रितीने धरला आणि म्हणाली, " पंडितची हा विवाह एक राजकीय खेळ आहे, यापेक्षा जास्त असा वैवाहिक लाभ उठवण्याचा प्रयत्न केलात तर खंजीर आत घालून आतडी काढण्यास ही स्वेच्छा मागेपुढे पाहणार नाही. " असे म्हंटल्यावर तिला त्याने सोडले...........
त्यावर ती म्हणाली, " मी प्रत्येक हालचाल विचार करूनच करते. माझ्या मागेही कोणीतरी आहे हे लक्षात ठेवावे. " त्यावर तो काहीच बोलला नाही. आत्ता जर आपल्या पुढे राजकीय खेळी नसती तर हिला बटकी बनवलीच असती. .......