सापांची माहिती भाग 1

सापांचे अस्तित्व डायनासोउरच्या आधीच्या काळापासून आहे,असे म्हणतात. साप हा धरती वर १३० मिलियन वर्षापासुन आहे. जगभरात सापांच्या सुमारे अडीच हजार जाती आहेत. त्यातमध्ये भारतात 3४० जाती आढळतात. त्यांपैकी फक्त ६९ जाती या विषारी आहेत. भारतात प्रामुख्याने मानवी वस्तीत आढळणारे चार प्रमुख विषारी साप आहेत ते पुढीप्रमाणे,
१) नाग
२) मण्यार
३)घोणस
४) फुरसे घोणस सापाच्या दंशामुळे भारतात सर्वाधिक लोक मरतात. बिनविषारी जातीचे साप पुढीलप्रमाणे,
१)अजगर
२)तस्कर
३)कवड्या
४)पानदिवड
५)धामण
६)गवत्या
७)धुळ नागीन
८)डुरक्‍या घोणस
९)मांडोळ
१०)कुकरी
११)पिवळ्या ठिपक्‍यांचा कवड्या
जगभरात सापांच्या विषांवराती निव्वळ एकमात्र उपाय म्हणजे सापाचे प्रतिविष. ह्या व्यतिरिक्त सर्प दंशावर दुसरा कोणताही उपाय नाही.
विषारी साप यांचं विष हे धोकादायक व प्राणघातक असते. साप हे त्यांच्या रंग , आकार, आणि शरीररचना यावरून ओळखता येते. त्यांच्या शरीरावरील उभे पट्टे, आडवे पट्टे, ठिपके, धब्बे, डोके यांवरून फरक करता येतो. विषारी / बिनविषारी साप ओळखण्यासाठी सोपी पद्धत म्हणजे विषारी साप ओळखणे कारण यांच्या जाती फार कमी आहेत. त्यामध्ये प्रामुख्याने ४ जाती आहेत हे आपणास माहित आहे. ते म्हणजे नाग, मण्यार, घोणस, फुरसे हे आहेत. बिन विषारी सापांपैकी काही साप या चार विषारी सापांसारखेच दिसतात. त्यामध्ये प्रामुख्याने उदा: १)कवड्या (common wolf snake) आणि मण्यार (common krait snake)
कवड्या हा साप तसा बिनविषारी परंतु दिसायला एकदम मण्यार सापा सारखा. कवड्या साप बहुतेक वेळा घरामध्ये दिसतो. हाच असा साप आहे की जो उभ्या भिंतीवर एकदम आरामात चढू शकतो.
२) अजगर(indian rock python) आणि घोणस (Russel's viper)
अजगर हा विषारी नाही पण त्या समान दिसणारा घोणस हा साप अतिशय विषारी असतो. या दोघांमधील फरक नीट समजून घेणे गरजेचे आहे.
३) काळतोंडया (Dumeril's black headed snake) आणी पोवळा (slender coral snake)पोवळा साप हा तसा दुर्मिळ झाला आहे आणि तो निशाचर असल्या मुळे सहसा दिसत नाही. पोवळा हा विषारी तर काळ तोंड्या हा बिनविषारी साप आहे.
कोणता साप विषारी आणि बिनविषारी आहे याची ओळख असेल तरी सुद्धा कोणत्याही प्रशिक्षणाशिवाय त्यांना पकडण्याचा प्रयत्न करू नये.
Snake ज्यांना साप असे म्हणूनही ओळखले जाते, ते हातपाय नसलेले असतात आणि लांब, लांबलचक शरीर आणि शेपूट नसलेले सरपटणारे प्राणी असतात.सापांच्या ३,४०० हून अधिक प्रजाती आहेत. साप हे स्क्वामाटा या क्रमाने सरडे या प्रजातीचे आहेत आणि उत्क्रांतीच्या काळात संरचनात्मक घट, साधेपणा आणि तोटा तसेच स्पेशलायझेशन झालेल्या सरड्याचे ते प्रतिनिधित्व करतात. जरी सर्व साप बाह्य अवयव नसलेले असले तरी सर्व पाय नसलेले सरपटणारे प्राणी साप नसतात.काही सरड्यांना फक्त पुढचे किंवा मागचे हातपाय असू शकतात किंवा ते पूर्णपणे पाय नसलेले असू शकतात. सरड्यांच्या विपरीत, सापांना हलवण्यायोग्य पापण्या नसतात, ज्यामुळे ते अस्वस्थपणे टक लावून पाहतात. सापांनाही बाह्य कान नसतात. त्यांनी त्यांचे मूत्राशय आतून गमावले आहे. तर सापांच्या आंतड्याचे अवयव लांबलचक असतात, उजव्या भागाच्या तुलनेत डावा सदस्य संकुचित होतो; डावे फुफ्फुस पूर्णपणे हरवले नाही तर मोठ्या प्रमाणात कमी झाले आहे. दुसरीकडे, सापांमध्ये इतर कशेरुकांपेक्षा अधिक कशेरुक असतात आणि त्यांनी दोन नवीनता निर्माण केल्या आहेत: मानेच्या भागात एक श्वासनलिका फुफ्फुस आणि शिकार वश करण्यासाठी विष-वाहक प्रणाली.
साप आपल्या घरात येऊ नये म्हणून उपाय पुढीप्रमाणे आहेत.सापाला घरापासून दूर ठेवण्यासाठी केरोसिनचाही वापर केला जातो. रॉकेलमध्ये कापड भिजवून ते कापड घराच्या कोपऱ्यांमध्ये ठेवावे. तसेच घराच्या आजूबाजूला देखील आपण रॉकेल शिंपडू शकता. रॉकेलचा वास सापांना सहन होत नाही त्यामुळे ते घरामध्ये येणार नाहीत. त्याच बरोबर घरामध्ये लहान मोठी छिद्रे तसेच भिंतींमध्ये फटी असल्यास त्या वेळेवर बुजवून घ्याव्यात. घरामध्ये कोणत्याही प्रकारची अडचण ठेवू नये. जर घरामध्ये एखादे अडगळीचे ठिकाण असेल तर त्याचे सतत लक्ष दयावे व बारकाईने निरीक्षण करावे. घरामध्ये लहान मोठे पाळीव प्राणी असतील तर त्यांच्या पिंजऱ्या कढे लक्ष द्यावे. कारण लहान पक्षी सापांचे भक्ष असते. जर कधी घरात एखादा साप आपल्या निदर्शनास आला तर अरडा ओरड न करता, घरातील सर्व माणसे बाहेर काढावीत. शक्य असेल तर लवकरात लवकर जवळील सर्प मित्रांना बोलवावे. नाहीतर साप जेथे असेल तेथे रॉकेल शिंपडावे. स्वतः सापाला पकडण्याचा प्रयत्न करू नये. साप आपल्याला चावू शकतो. आणि ते आपल्या जीवावर देखील बेतू शकते. तसेच सापाला मारण्याचा देखील प्रयत्न करू नये, सापाला ही आपल्या इतकाच जगण्याचा अधिकार आहे.