मानवाचे नातं हे गरजेच्या धाग्यांनी विणलेलं असतं. जोपर्यंत आपल्याला एखाद्याची गरज असते, तोपर्यंत आपण त्याच्याकडे ओढीनं पाहतो, त्याचं कौतुक करतो, त्याला महत्व देतो. पण एकदा गरज संपली की तोच माणूस आपल्याला अनावश्यक वाटतो. “गरज सरो वैद्य मरो” ही म्हण या वास्तवाचं अगदी नेमकं चित्र उभं करते. गरज असेपर्यंत वैद्य म्हणजे डॉक्टर महत्त्वाचा, पण एकदा बरा झालो की त्याचं अस्तित्वसुद्धा आठवत नाही — ही प्रवृत्ती आजच्या काळात फक्त वैद्यापुरतीच नाही, तर प्रत्येक नात्यांत, प्रत्येक व्यवहारात दिसते.
आजच्या काळात आपली माणसांशी असलेली नाती व्यवहारिक झाली आहेत. मदत, साथ, सल्ला — हे सगळं जोपर्यंत आपल्याला उपयोगाचं असतं, तोपर्यंतच त्या व्यक्तीची किंमत आपण ओळखतो. एखादा मित्र संकटात मदत करतो, तेव्हा तो जवळचा वाटतो; पण परिस्थिती स्थिर झाली की त्याची आठवणसुद्धा राहत नाही. कार्यालयात वरिष्ठांचे महत्त्व जोपर्यंत पदोन्नतीची आशा असते, तेवढंच जाणवतं; ती मिळाल्यावर आपण त्यांनाच विसरतो. माणूस स्वतःच्या गरजेभोवती फिरत असतो, आणि त्या गरजेतून निर्माण झालेली नातीही तात्पुरतीच ठरतात.
ही म्हण फक्त व्यक्तिगत संबंधांपुरती मर्यादित नाही. समाज, राजकारण, व्यवसाय — सर्वत्र तिचं प्रतिबिंब दिसतं. राजकारणात मतांची गरज असते तोपर्यंत लोकांना भेटलं जातं, विचारपूस केली जाते; निवडणुका संपल्या की त्याच जनतेची आठवणही राहत नाही. व्यवसायात ग्राहक देव मानला जातो तोपर्यंत तो खरेदी करतो, पण एकदा व्यवहार थांबला की त्याचं “देवत्व” संपतं. प्रत्येक क्षेत्रात आपली स्वार्थपूर्ती झाल्यावर नातं संपवण्याची ही वृत्ती वाढत चालली आहे.
“गरज सरो वैद्य मरो” ही म्हण आपल्याला आत्मपरीक्षण करायला भाग पाडते. आपण जे नाते ठेवतो, ती खरंच भावनांवर आधारित आहेत का, की फक्त उपयोगासाठी तयार झालेली? आपण एखाद्याशी संपर्क ठेवतो तेव्हा आपल्याला त्याचं व्यक्तिमत्व आवडतं का, की त्याची गरज आहे म्हणून? आजच्या वेगवान जगात “उपयोगितावाद” (utilitarianism) इतका वाढला आहे की माणसाची किंमत त्याच्या चारित्र्याने नव्हे, तर त्याच्या उपयोगाने ठरवली जाते.
आपण लहानपणापासून ऐकतो — “संबंध जपावे, माणसं जपावी”. पण प्रत्यक्ष आयुष्यात आपणच त्याचं उलट करतो. माणूस आपल्यासाठी काही करतो, तोपर्यंतच त्याचं अस्तित्व आपल्याला जाणवतं. उदाहरणार्थ, एखाद्या शेजाऱ्याने आपल्याला कठीण वेळी मदत केली, तर आपण त्याचं आभार मानतो. पण वर्ष-दोन वर्षांनी त्याला काही झालं, तर आपण ‘वेळ नाही’ म्हणून दुर्लक्ष करतो. हेच तर त्या म्हणीचं सार आहे — “गरज संपली की वैद्य मेला.”
ही मानसिकता फक्त वैयक्तिक नात्यांत नाही, तर समाजाच्या रचनेतही दिसते. सामाजिक संस्थांकडे पाहिलं, तर अनेकजण समाजकारण करतात तोपर्यंतच जेव्हा त्यातून प्रतिष्ठा, सन्मान किंवा लाभ मिळतो. पण खऱ्या निःस्वार्थ सेवेची जाणीव फार थोड्यांना असते. गरज संपली की लोक आपले आदर्शही विसरतात. हीच वृत्ती नातेसंबंधांच्या तुटण्याचं एक मोठं कारण आहे.
मानवी नात्यांचा पाया विश्वासावर असावा, पण आज तो गरजेवर उभा आहे. त्यामुळेच नाती कमकुवत झाली आहेत. जोपर्यंत फायदा आहे तोपर्यंत जवळीक, आणि एकदा उपयोग संपला की अंतर. “गरज सरो वैद्य मरो” ही म्हण आपल्या स्वभावातील ही अस्थिरता उघड करते. आपण नात्यांना साधन मानतो, ध्येय नव्हे.
खरं पाहिलं तर “गरज” ही वाईट गोष्ट नाही. ती माणसाला पुढं ढकलते, प्रयत्न करायला भाग पाडते. पण जेव्हा गरजच नात्यांचं मापदंड बनते, तेव्हा नाती निष्प्राण होतात. नात्यांची खरी सुंदरता “गरज” संपल्यानंतरही टिकणाऱ्या नात्यांत असते. ज्यावेळी आपल्याला कोणाकडून काही अपेक्षा नसते, आणि तरीही आपण त्यांच्याशी जोडलेले असतो, तेव्हाच ती नाती खरी, आत्मीय असतात.
माणसाच्या स्वभावात “उपयोग” शोधण्याची वृत्ती आहे. ही वृत्ती काही प्रमाणात स्वाभाविक आहे, पण ती जर नात्यांचा पाया बनली, तर माणूस स्वतःलाही हरवतो. कारण जो इतरांचा उपयोग करतो, तो शेवटी स्वतःच्याही नात्यांपासून वंचित राहतो. जीवनात केवळ स्वार्थावर उभं असलेलं काहीही टिकत नाही — ना नाती, ना प्रतिष्ठा, ना सन्मान.
आज सोशल मीडियाच्या युगातही ही म्हण जास्त खरी वाटते. जोपर्यंत लोक आपल्या पोस्ट्स, यश, वा प्रसिद्धीत रस घेतात, तोपर्यंत आपल्याला “महत्त्वाचं” वाटतं. पण एकदा आपल्याकडे काही नवीन नसेल, तर त्या लाईक्स आणि कमेंट्सही थांबतात. गरज संपली की सगळं थंड पडतं. माणूस वापरला जातो आणि विसरला जातो — हीच आधुनिक रूपं त्या जुन्या म्हणीची.
या सगळ्या वास्तवातही काही माणसं आहेत जी नात्यांना फक्त माणूस म्हणून पाहतात, उपयोग म्हणून नाही. त्यांच्याकडून शिकण्यासारखं खूप आहे. कारण खरी माणुसकी म्हणजे नाती जपणं, उपयोग संपला तरी साथ न सोडणं.
“गरज सरो वैद्य मरो” या म्हणीचा अर्थ फक्त दोष दाखवणारा नसून, तो इशारा देणारा आहे — आपल्या नात्यांमध्ये स्वार्थ कमी करायचा, नि:स्वार्थ भाव वाढवायचा. नाती टिकवायची असतील, तर उपयोग नव्हे, भावना जपायला हव्यात. जेव्हा आपण एखाद्या व्यक्तीचं महत्त्व फक्त गरजेपलीकडे जाणून घेतो, तेव्हाच खरी माणुसकी सुरू होते.
आज प्रत्येकाने स्वतःला एक प्रश्न विचारावा — मी कोणाशी नातं ठेवतोय, ते गरज म्हणून की मनापासून? जर उत्तर मनापासून असेल, तर नातं दीर्घकाळ टिकेल; आणि जर फक्त उपयोगापुरतं असेल, तर त्याचा अंत लवकरच होणार. म्हणूनच, गरज सरली तरी नातं संपवू नको, कारण कधीकधी त्या “वैद्याची” किंमत आपल्याला उशिरा कळते.
Download the app
आता वाचा ईराच्या कथा सोप्या पद्धतीने, आजच ईरा app इंस्टॉल करा