आपण स्वतःला का माफ करू शकत नाही?

आपण स्वतःला का माफ करू शकत नाही हा प्रश्न जितका साधा दिसतो तितका तो खोल आहे, कारण आपण आयुष्यात अनेकांना माफ करतो—ज्यांनी आपल्याला दुखावलं, फसवलं, गैरसमजून घेतलं, पण जेव्हा स्वतःची चूक येते तेव्हा आपण स्वतःलाच सर्वात कठोर शिक्षा देतो, कारण आपल्या चुकांकडे आपण “चुका” म्हणून पाहत नाही तर “आपली अपूर्णता, आपलं कमीपण, आपली क्षमता नसणे, आपलं अपयश” म्हणून पाहतो. आपण इतरांना कारणं देतो, त्यांच्या परिस्थितीचा विचार करतो, त्यांना दुसरी संधी देतो, पण स्वतःबाबत असा दयाभाव ठेवत नाही, कारण आपण स्वतःकडून अवास्तव अपेक्षा ठेवतो—आपण नेहमीच योग्य निर्णय घ्यावा, आपण कधीच चुकू नये, आपण नेहमीच मजबूत असावं, आपण प्रत्येक परिस्थिती हाताळू शकले पाहिजे, आपण उत्तरे माहित असली पाहिजेत. आणि जेव्हा वास्तव वेगळं निघतं, जेव्हा आपण मानवी चुका करतो, जेव्हा आपलं मन डळमळतं, जेव्हा आपण भावनिक निर्णय घेतो, जेव्हा आपण चुकीच्या लोकांवर विश्वास ठेवतो, जेव्हा आपण घाबरतो, जेव्हा आपण काही गमावतो—तेव्हा आपण स्वतःवर एवढे रागावतो की ती कडवटपणा अनेक वर्षे मनात राहतो. स्वतःला माफ न करण्याची ही अवस्था आपल्या बालपणापासून सुरू होते, कारण आपण मोठं होताना शिकवले जातो की "चुकू नये", “चुका म्हणजे अपयश”, “अपयश म्हणजे कमीपणा”, “कमीपणा म्हणजे लाज”, आणि ही साखळी एवढी खोलवर पक्की होते की वय वाढलं तरी आपण त्यातून बाहेर पडू शकत नाही. आपण स्वतःवर जास्त रागावतो कारण आपण स्वतःला सर्वात जास्त ओळखतो—आपल्या भीती, आपल्या कमकुवत जागा, आपले असुरक्षित भाग, आपण केलेल्या चुका, आपण दडवलेले निर्णय, आपण केलेल्या गोष्टी जी इतरांना माहित नाहीत… या सगळ्यांचं ओझं आपण आयुष्यभर मनात बाळगतो, आणि हे ओझं इतकं भारी होतं की त्याखाली स्वतःकडे करुणा ठेवायची ताकदच राहात नाही. आपण स्वतःला माफ करू शकत नाही कारण आपण भूतकाळात अडकून बसतो—“तेव्हा असं का नाही केलं?”, “त्यावेळी तो निर्णय का घेतला?”, “मी तसं वागलोच कसं?”, “मी स्वतःला एवढं का दुखावलं?”, “मी एवढा मूर्ख का होतो?”—हे प्रश्न मनात सतत घुमत राहतात आणि आपण वर्तमान जगूच शकत नाही. स्वतःकडे समजून घेण्याची नजर ठेवणं शिकवलंच जात नाही; आपल्याला शिकवलं जातं की उत्तरदायित्व म्हणजे स्वतःला दोष देणं, सुधारणा म्हणजे स्वतःला शिक्षा देणं, आणि मजबूत होणं म्हणजे भावना दाबणं. म्हणूनच आपण स्वतःबाबत दयाळू होत नाही; आपण स्वतःकडून परिपूर्णतेची अपेक्षा ठेवतो, आणि परिपूर्णता ही माणसाची क्षमता नाही—ती भ्रम आहे. पण तरीही आपण स्वतःला माफ करत नाही कारण आपल्या मनात एक सततची लढाई चालू असते—आपण कसे असायला हवे होते आणि आपण प्रत्यक्षात कसे आहोत यातील संघर्ष. आपण स्वतःच्या चुकांकडे “मी” म्हणून पाहतो—चूक म्हणजे माझी ओळख, माझी मूल्यहानी, माझा दोष. म्हणूनच “मी चुकलो” म्हणणं म्हणजे “मी वाईट आहे” असं वाटतं. इतरांना ज्या चुका सहज माफ केल्या जातात त्याच चुका आपण स्वतःला माफ करत नाही कारण आपण स्वतःला इतरांपेक्षा जास्त कठोर निकषांवर तोलतो. कधी कधी आपली चूक इतरांना दुखावते—त्यांच्या भावनांना, त्यांच्या भविष्याला, त्यांच्या अपेक्षांना. तेव्हा अपराधीपण अजून वाढतं. पण यात लक्षात न घेतलेली एक गोष्ट असते—त्या क्षणी आपल्याकडे जे ज्ञान, जे अनुभव, जे मानसिक स्थैर्य उपलब्ध होतं, त्यानुसारच आपण निर्णय घेतले होते. आजचा आपण अधिक शहाणा आहे—पण तेव्हा तितकं शहाणपण नव्हतं; तेव्हा आपण वेगळा माणूस होतो. आपण स्वतःला माफ करू शकत नाही कारण आपण स्वतःकडे करुणेची नजर ठेवू शकत नाही. आपण इतरांना परिस्थितीचं बारकाईने विश्लेषण करून माफ करतो, पण स्वतःला एकही सवलत देत नाही. आपण आपला भूतकाळ बदलू शकत नाही हे माहित असूनही आपण स्वतःला वारंवार शिक्षा देत राहतो. ही स्वतःशीची लढाई इतकी खोलवर जाते की अनेकदा मानसिक थकवा, anxiety, depression याची सुरुवात याच ठिकाणाहून होते—कारण स्वतःवरचा तिरस्कार, अपराधीपण, राग हे मनाला सतत खात राहतात. आपण स्वतःला माफ करू शकत नाही कारण आपल्याला वाटतं की माफ केल्यावर आपली चूक “हलकी” होईल, पण खरं तर स्वतःला माफ करणं म्हणजे चूक मिटवणं नाही—ती मान्य करणं आहे. चूक स्वीकारल्याशिवाय आपण वाढू शकत नाही. स्वतःला माफ केल्यावर अपराधीपण कमी होतं, पण जबाबदारी संपत नाही. उलट आपण अधिक संवेदनशील, अधिक समजूतदार, आणि अधिक प्रगल्भ होतो. माफ करणं म्हणजे चूक विसरणं नाही, तर त्या चुकीच्या वजनाखाली स्वतःला चिरडू न देणं. आपण स्वतःला माफ करू शकत नाही कारण आपल्याला वाटतं की आपण माफ झालो नव्हतो—कुणीतरी, कधीतरी दिलेली शिक्षा आपण आजही मनात बाळगून ठेवलेली असते. पण जगात असा एकही माणूस नाही ज्याने चूक केली नाही; चूक ही मानवी प्रवासाचा एक भाग आहे. माफ करणं म्हणजे स्वतःशी युद्ध संपवणं. आपण स्वतःला माफ केलं तरच आपण पुढे जाऊ शकतो; स्वतःच्या भूतकाळामुळे वर्तमान जिवंतपणे जगण्याची परवानगी आपण घेऊ शकतो. स्वतःला माफ करणं ही कमजोरी नाही—ती परिपक्वतेची सर्वात मोठी खूण आहे. आणि एकदा आपण स्वतःला स्वीकारायला शिकलो की, आपल्याला माफ करणं सहज होतं—कारण आपण स्वतःचे शत्रू नसून साथीदार आहोत हे लक्षात येतं.