शांता शेळके (१२ ऑक्टोबर १९२२ – ६ जून २००२) हे मराठीतील एक बहुजनप्रिय साहित्यिक व्यक्तिमत्व होत्या... त्या कवयित्री, पत्रकार, प्राध्यापिका, अनुवादिका, बालसाहित्य लेखिका, गीतकार आणि कथा‑कादंबरीकार होत्या...
त्यांचा जन्म पुणे जिल्ह्यातील इंदापूर येथे झाला... प्राथमिक शिक्षण राजगुरूनगर व हुजूरपागा हायस्कूल, तर पदव्युत्तर शिक्षण पुण्यातील एस.पी. महाविद्यालय आणि मुंबई विद्यापीठातून त्यांनी संस्कृतविषयक एम.ए. करताना पूर्ण केले—त्यात त्या प्रथम क्रमांकाने उत्तीर्ण होत्या...
शांता शेळके यांनी आचार्य अत्र्यांच्या ‘नवयुग’ मासिकात पाच वर्षे उपसंपादक म्हणून काम केले... विद्यार्थीनंतर त्या नागपूर–हिस्लॉप महाविद्यालय, मुंबईतील रुईया व महर्षी दयानंद महाविद्यालयात मराठी भाषा व साहित्य विषय शिकवत होत्या...
त्यांच्या लेखनात कविता, कथा, कादंबरी, स्तंभलेखन, अनुवाद, समीक्षक लेख, गीते, चित्रपट‑गीते आणि बालसाहित्य अशी विविधता होती. “वर्षा” (१९४७) आणि “रूपसी” (१९५६) हे त्यांचे पहिले काव्यसंग्रह प्रसिद्ध झाले. “गोदान”, “अनोलख”, “कल्याणचे दिवस”, “फुलांची रती”, “जन्म जान्हवी”, “पूर्वसंध्या” इ. ग्रंथ त्यांनी प्रकाशित केले...
गीतकार म्हणून हृद्यनाथ मंगेशकर, लता मंगेशकर, भालाजी पेंढारकर यांसारख्या दिग्गजांसाठी त्यांनी गीते लिहिली. विशेषतः “मी डोलकर दर्याचा राजा” हे कोळीगीत प्रसिद्ध आहे... केंद्रीय चित्रपट प्रमाण मंडळ व राज्य नाटक निरीक्षण समित्यांच्या सदस्यत्वासाठी त्या निवडल्या गेल्या...
१९९६ मध्ये आळंदीतील अखिल भारतीय मराठी साहित्य संमेलनाच्या त्या अध्यक्षा होत्या... त्यांनी ‘गदिमा’, ‘मातोश्री’, ‘यशवंतराव चव्हाण प्रतिष्ठान’ आदी अनेक पुरस्कार मिळवले...
६ जून २००२ रोजी पुण्यात त्यांचे निधन झाले... शांता शेळके यांचा साहित्य क्षेत्रातील सर्वांगीण योगदान आता मराठी संस्कृतीचा अविभाज्य भाग बनला आहे...
अनुबंध
‘अनुबंध’ हे शांता शेळके यांचे एक लघु कथा-संग्रह (कथा कादंबरी) आहे, जे मेहता पब्लिशिंग हाऊस यांच्या माध्यमातून प्रकाशित झाले आहे .
लेखक – शांता जनार्दन शेळके
प्रकाशक–मेहता पब्लिशिंग हाऊस
पृष्ठसंख्या – सुमारे १२४
पुस्तकात दातारबाई नावाची एक महिला आहे, जी अधोरेखित रात्र व अंधारात एक पत्र वाचते... तिचे मन लेखनासाठी सज्ज होते, पण उगाच शब्द उगाच कोरा कागद – या स्थितीत लेखक आपोआप लेखनाच्या प्रवाहाला सामोरे जातो...
शांता शेळके यांनी या घटनेच्या माध्यमातून मनाचे व आंतरिक संवादाचे सूक्ष्म दर्शन उभे केले आहे—एकांत, विचारप्रवाह आणि व्यक्तीच्या अंतर्मनाचा संवाद या सारख्या विषयांचा भावनात्मक आविष्कार यात दिसतो...
‘अनुबंध’ हा संग्रह शांता शेळके यांच्या लेखनातील कथेच्या माध्यमातून मानवी नात्यांचा, मनोभावांचा सूक्ष्म उत्खनन वाचकांसमोर मांडतो...
हे पुस्तक त्यांच्या इतर कथा-संग्रहांच्या (उदा. ‘मुक्ता’, ‘गुलमोहर’, ‘प्रेमिका’) कथेच्या शैलीशी सुसंगत आहे, पण त्यात एकतेने कथा रचलेली, सहज व प्रवाही भाषा वापरण्याची वैशिष्ट्य आहे...
'अनुबंध' हे शांता शेळके यांचे एक मनस्वी आत्मकथनात्मक ललित लेखसंग्रह आहे... या पुस्तकात त्यांनी आपल्या आयुष्यातील विविध व्यक्ती, प्रसंग, नातेसंबंध आणि अनुभव यांच्याशी जुळलेले हळवे, हृदयस्पर्शी अनुबंध शब्दबद्ध केले आहेत... हे पुस्तक म्हणजे त्यांच्या अंतर्मनाचा आरसा आहे, जिथे त्यांनी आपल्या जीवनातील प्रेम, आपुलकी, हळवेपणा, हरवलेपण आणि विस्मृती अशा अनेक भावभावनांचा प्रांजळपणे उलगडा केला आहे...
या लेखसंग्रहात एकूण २६ ललित लेख आहेत... प्रत्येक लेख स्वतंत्र असूनही त्यांच्यामध्ये एक संवेदनशीलता, विचारशीलता आणि सहजतेचा लयबद्ध प्रवाह दिसतो... शांता शेळके यांनी त्यांच्या आयुष्यात भेटलेल्या माणसांबद्दल, त्यांच्या आठवणींबद्दल, नात्यांमधील बारीकसारीक तरल भावनांबद्दल, तसेच त्यांच्या कलात्मक व वैचारिक जगण्याबद्दल अतिशय तरलतेने लिहिले आहे....
उदाहरणार्थ, ‘आई’, ‘बाई’, ‘मामा’, ‘ताई’ अशा शीर्षकांचे लेख वाचताना त्या नात्यांची गुंतागुंत, सौंदर्य आणि जिव्हाळा प्रत्ययाला येतो... ‘आई’ या लेखामध्ये त्यांनी त्यांच्या आईच्या साधेपणाचे, त्यागाचे आणि प्रेमाचे खूप सोज्वळ वर्णन केले आहे. ‘बाई’ या लेखात त्यांची शिक्षिका कशी प्रभाव टाकणारी व्यक्तिमत्त्व होती, हे प्रभावीपणे रेखाटले आहे...
‘अनुबंध’ या पुस्तकांमधील भाषा अत्यंत ओघवती, सरळसोप्या पण अत्यंत भावपूर्ण आहे.... शब्दांचा माफक पण अचूक वापर, प्रसंगांचे नेमके चित्रण, आणि माणसांच्या आठवणींमधून उमटणाऱ्या भावना हे या लेखसंग्रहाचे वैशिष्ट्य आहे.... हे केवळ आत्मकथन नसून, माणूसपणाची आणि नात्यांची एक गुंफण आहे....
या पुस्तकात कुठेही उपदेशाचा सूर नाही, तर आहे तो केवळ प्रांजळपणा आणि अनुभवसिद्ध भावुकता... ‘अनुबंध’ वाचताना वाचकाला स्वतःच्या आयुष्यातील माणसं, आठवणी, नाती आणि विस्मृती पुन्हा नव्याने आठवतात....त्यामुळे हे पुस्तक प्रत्येक वाचकासाठी वैयक्तिक स्तरावर एक समृद्ध अनुभव बनते.... प्रत्येकाने आपल्या आयुष्यात एकदा तरी हे पुस्तक जरूर वाचावे... हे पुस्तक वाचत असतानाच आपल्या आयुष्यात असलेल्या नातेसंबंधांबद्दल आपल्या मनामध्ये ही उलगडा निर्माण होतो... आपल्या जवळ असलेल्या नात्याचे महत्त्व आपल्याला समजते...
एकंदरीत, ‘अनुबंध’ हे शांता शेळके यांच्या लेखनातील एक संवेदनशील, आत्मीय आणि शाश्वत भावविश्व उलगडणारे पुस्तक आहे, जे आजही तितक्याच सच्चेपणाने वाचकांच्या मनाला भिडते..