खरंतर अंजलीचं बालपण फारसं समजण्याआधीच उध्वस्त झालं होतं. वडिलांचं अपघाती निधन आणि त्याच पाठोपाठ आईचा आजारपणात मृत्यू — हे सगळं काही ती पाचव्या वर्षी अनुभवली. गावातल्या छोट्याशा मातीच्या घरात जेव्हा शेवटचा दिवा विझला, तेव्हा अंजलीचं आयुष्यही काळोखात हरवलं.
आई-वडिलांचं गेल्यानंतर अंजलीला तिच्या मामाकडे म्हणजे तिच्या आईच्या बहिणीकडे ठेवलं गेलं. गावातल्या दुसऱ्या टोकाला असलेलं मामाचं घर एकदम टुमदार होतं. पण घरात फक्त चार भिंती नाहीत; तिथं राहतं माणसांचं मनही. आणि इथे, या घरात, मनांचीच कमतरता होती.
मामीचं नाव कमल होतं — नावाप्रमाणे नव्हे, उलट काटेरी. तिच्या चेहऱ्यावर सतत एक चिडचिड असायची. कमलला एक मुलगी होती — काजल. तिच्यावर मामीचा जीव ओवाळून टाकलेला. पण अंजलीसाठी? काहीच नव्हतं. ती तिच्यासाठी एक ओझं होती — केवळ जबाबदारी.
“हे घे, अंगण झाड. सकाळ झाली तरी झोपतेस काय अजून?” — मामीचा रोजचा सूर असाच कडक असायचा.
अंजलीने लहानपणी खेळायचं वय असताना झाडू हातात घेतला आणि डोळ्यांत झोपेऐवजी पाणी होतं.
मामा — वसंत — मात्र काहीसा वेगळा होता. त्याच्या नजरेत करुणा होती. अंजली शाळेत जायची तेव्हा तो तिला शाळेसाठी खाऊ द्यायचा, कधी वह्या विकत आणून द्यायचा. पण त्यालाही मामीपासून फार काही बोलण्याची मुभा नसायची.
एक दिवस अंजली अभ्यास करत असताना मामीने येऊन वह्या उचकटल्या.
“हे काय? आमच्या काजलच्या वहीत लिहिलंय का तू? तुला कोणी विचारलं होतं का?”
अंजली गप्प. डोळ्यांत पाणी. पण बोलली नाही.
रोज नवा त्रास, रोज नवा टोमणा. अंजलीसाठी त्या घरात प्रेम नावाचं काही नव्हतंच. तिच्या मनात एकच विचार — “आई असती तर…”. पण तिचं नशीब म्हणजे आठवणीही कडवट होत्या.
मामी गावातल्या इतर बायका येतात तेव्हा मुद्दाम अंजलीला हिणवत असे.
“ही बघा, माझ्याकडे आलीय, पण शाळेत जाते, काही काम करत नाही. मी का सांभाळू यांना?”
असंच ऐकत-असह्य सहन करत अंजली मोठी होत होती. पण या सगळ्या कठोर अनुभवांमधून तिचं मन मात्र अजूनही शुद्ध, शांत, आणि संयमी राहिलं. ती कुठेच तक्रार करत नव्हती.
ती फक्त स्वतःशीच बोलायची — “आपण शिकायचं, मोठं व्हायचं, आणि एक दिवस असं काही करायचं की कोणी आपल्याला तुच्छ लेखणार नाही.”
शाळेत मात्र अंजली हुशार होती. शिक्षक तिचं कौतुक करत.
“खरंच मामी, अंजली खूप चांगली शिकते. ती पुढे जाऊ शकते. तुम्ही तिला थोडं मोकळं द्या.” — शिक्षकांनी म्हटल्यावर मामीने मान डोलावली, पण घरी काहीच बदल झाला नाही.
एकदा, अंजलीला एका स्पर्धेसाठी गावाबाहेर जायचं होतं. मामीने पैसे नाकारले. पण मामा मात्र तिला बाजूला घेऊन म्हणाला,
“हे घे ५० रुपये. कुणाला सांगू नकोस. जा, आणि जिंकूनच ये.”
त्या दिवशी अंजलीच्या डोळ्यात आशेचं पाणी आलं. मामा तसा खूप बोलत नसे, पण वेळ आली की तो तिच्या पाठीशी उभा राहायचा.
अंजली शाळेतून परत आली तेव्हा तिच्या हातात ट्रॉफी होती आणि डोळ्यांत चमक. ती आत गेली, दरवाजा उघडला, आणि उत्साहात मामीसमोर ट्रॉफी ठेवत म्हणाली,
“मामी, पहिलं बक्षीस मिळालं. आपलं गाव पहिलं आलं.”
मामीने ट्रॉफीकडे पाहिलं, तोंड वाकडं केलं आणि काही न बोलता आत निघून गेली. अंजली थोडा वेळ दारातच उभी राहिली.
जेवायला म्हणून बसली, तर मामीने थाळीच समोर ठेवली नाही.
“आज तुला जेवायची गरज नाही. बक्षीस खा, हवं तर!” – मामीचा आवाज खवळलेला.
काजल कोपऱ्यात बसून ते सगळं पाहत होती. तिच्या डोळ्यांत थोडासा हेवाच होता. तीही अंजलीपेक्षा लहानच होती, पण तिला कायम विशेष वागणूक मिळायची. पण आता अंजलीच्या हातातल्या ट्रॉफीने सगळं उलटवून टाकलं होतं.
मामी पुढे म्हणाली,
“ही बघा, माझ्या घरात राहून माझ्या मुलीला मागं टाकतेस? काजल काय कमी आहे का तुझ्यापेक्षा?”
अंजली काहीच बोलली नाही. डोळ्यांत पाणी आलं, पण ती पाणी पुसून आत निघून गेली. ती भुकेली होती, पण मामीपुढे बोलणं तिला कधी जमलंच नाही.
मामा संध्याकाळी आला तेव्हा त्याला ही गोष्ट समजली. अंजलीने काही सांगितलं नव्हतं, पण त्याने तिच्या डोळ्यांतल्या शांततेत बरंच काही ओळखलं. रात्री सगळे झोपल्यावर त्याने हळूच तिच्या खोलीच्या दारात एक पाटी ठेवली — त्यावर वरण-भात आणि एक लाडू होता.