पेपर संपतो, तेव्हा बाहेर सगळीकडे एक विचित्र शांतता पसरते. कॉलेजच्या आवारात, रस्त्यांवर, घरात, अगदी मनातही. सकाळपासून असलेला ताण, घाई, धावपळ, प्रश्नपत्रिकेची भीती, वेळ संपण्याची धडपड—हे सगळं एका क्षणात थांबतं. बाहेरून पाहिलं तर वाटतं, सगळं संपलं. पण खरं तर तेव्हाच सगळं सुरू होतं. कारण पेपर संपल्यानंतर सुरू होतो तो आतला गोंधळ. बाहेर शांतता असते, पण आत मात्र विचारांची गर्दी उसळलेली असते. हातात पेन नसतं, उत्तरपत्रिका समोर नसते, तरीही डोक्यात प्रश्नांची मालिकाच सुरू असते. आता कुणी काही विचारत नाही, तरी मन स्वतःलाच तपासत राहातं.
पेपर चालू असताना ताण असतो, पण तो एका ठराविक दिशेचा असतो. वेळ, प्रश्न, उत्तरं—सगळं स्पष्ट असतं. काय करायचंय, याची दिशा ठरलेली असते. पण पेपर संपताच ती दिशा हरवते. आता काही करायचं उरलेलं नसतं, तरी मन स्वस्थ बसत नाही. कारण आता हातात नियंत्रण राहत नाही. निकाल आपल्या हातात नसतो. प्रयत्न झाला आहे, पण त्याचा परिणाम कधी आणि कसा दिसेल, याची काहीच खात्री नसते. तेव्हाच खरी बेचैनी सुरू होते. पेपर चालू असतानाचा ताण शारीरिक असतो; पेपर संपल्यानंतरचा ताण मात्र पूर्णपणे मानसिक असतो.
मन शांत बसूच देत नाही. उत्तरं आठवतात, शब्द आठवतात, वाक्यरचना आठवते, केलेली घाई आठवते, सोडलेले प्रश्न आठवतात, बदललेली मतं आठवतात. जे लिहिलं तेच डोळ्यांसमोर फिरत राहतं. आपण दिलेली उत्तरं आता बदलता येत नाहीत, पण तरीही मन त्याच्यावर सतत चर्चा करत राहतं. पेपरमध्ये केलेली प्रत्येक छोटी गोष्ट आता मोठी वाटू लागते. त्या क्षणी जे योग्य वाटलं, त्यावरच आता शंका निर्माण होते. आणि या शंकांमध्ये मन स्वतःलाच दोष देत राहतं.
बाहेर शांतता असते कारण जबाबदारीचा एक टप्पा पूर्ण झालेला असतो. पण आत गोंधळ असतो कारण निकालाचा एक नवा टप्पा सुरू झालेला असतो. ही प्रतीक्षेची अवस्था खूप विचित्र असते. यात ना पूर्ण आनंद असतो, ना पूर्ण दुःख. एक अनिश्चितता असते, जी मनाला अस्वस्थ करून टाकते. कुठेही नीट लक्ष लागत नाही. आज जे करायला वेळ नव्हता ते सगळं करता येतं, पण त्यातही मन गुंतत नाही. कारण एक कोपरा सतत त्या निकालाकडेच पाहत असतो.
या शांततेत एक प्रकारची पोकळीही असते. अनेक दिवस, महिने, कधी वर्षभर ज्याच्यासाठी जगणं सुरू होतं, तो एक क्षणात संपलेला असतो. मग अचानक प्रश्न पडतो—आता पुढे काय? अभ्यासाची सवय लागलेली असते, वेळेची शिस्त सवय झालेली असते, रोजच्या धावपळीचा एक ठराविक ढाचा तयार झालेला असतो. तो ढाचा अचानक गळून पडतो. आणि मन त्या रिकाम्या जागेशी जुळवून घ्यायला वेळ घेतं. बाहेर विश्रांती असते, पण आत एक प्रकारची अस्वस्थ रिकामपणाची जाणीव असते.
पेपरनंतरची ही अवस्था माणसाला स्वतःशी जास्त बोलायला भाग पाडते. आधी वेळच नव्हता विचार करायला. आता मात्र सगळा वेळ विचारांसाठी मोकळा असतो. भविष्यातले प्रश्न डोक्यात फिरू लागतात. पुढे काय होईल, कोणता मार्ग मिळेल, अपेक्षा पूर्ण होतील की नाही, मेहनतीला योग्य फळ मिळेल की नाही—हे सगळे प्रश्न मनात एकामागून एक उभे राहतात. त्यांची उत्तरं नसतात, पण प्रश्न मात्र हट्टाने थांबत नाहीत.
ही शांतता वरवर सुखद वाटते, पण आतून ती भारलेली असते. मोबाईल हातात घेतला तरी मन दुसरीकडेच असतं. कोणाशी बोललो तरी लक्ष तिकडे न राहता पुन्हा आपल्या विचारांच्याच भोवऱ्यात फिरत राहतं. बाहेर हसत बसलो तरी आत एक अनामिक धडधड सुरूच असते. कारण मन अजून त्या परीक्षेच्याच खोलीत अडकलेलं असतं. शरीर बाहेर येतं, पण मन मात्र अजूनही तिथेच असतं.
या काळात स्वतःवर संशय घेण्याची सवय वाढते. आधी जे आत्मविश्वासाने लिहिलं होतं, त्याच उत्तरांवर आता विश्वास राहत नाही. आपण जे केलं त्यापेक्षा जे राहून गेलं त्याचाच जास्त विचार सुरू होतो. कमी पडल्याची भावना सतावत राहते. “थोडं अजून केलं असतं तर?”, “तो एक प्रश्न नीट सोडवला असता तर?”, “तो भाग जास्त वाचला असता तर?” असे असंख्य “जर-तर” मनात फेर धरत राहतात. हे सगळं थांबवायचं असतं, पण मन मानत नाही.
ही अवस्था म्हणजे एका प्रकारची भावनिक थकवा असते. शरीराला विश्रांती मिळते, पण मनाला मिळत नाही. उलट मन अधिकच काम करत असतं. शांततेत ते अधिक मोठ्याने बोलू लागतं. दिवसभर दडपलेल्या भावना, भीती, अपेक्षा आता हळूहळू वर यायला लागतात. काही क्षणी आशा डोकं वर काढते, तर काही क्षणी भीती खोल दरीत ओढते. मन एकाच वेळी दोन्ही टोकांवर फिरत राहतं.
पेपरनंतर सगळे म्हणतात—आता रिलॅक्स कर, मजा कर, मोकळा हो. पण मन त्या “मोकळेपणा”ला लगेच स्वीकारत नाही. कारण तो मोकळेपणा रिकामपणासारखा वाटू लागतो. जबाबदारीच्या ओझ्याची सवय झालेली असते. ती अचानक उतरली की थोडासा हलकं वाटतं, पण त्याच वेळी अस्थिरही वाटतं. जणू काही वजन काढून टाकलं, पण त्याबरोबर आधारही निघून गेला आहे.
या काळात आपण स्वतःला खूप जास्त मोजायला लागतो. आपल्या क्षमतेची, आपल्या मेहनतीची, आपल्या बुद्धीची तुलना स्वतःशीच सुरू राहते. मनाला सतत खात्री हवी असते—सगळं ठीक होईल. पण खात्री मिळत नाही, म्हणूनच अस्वस्थता वाढत जाते. हीच अस्वस्थता आतला गोंधळ बनते. बाहेर स्पष्ट आकाश असतं, पण आत मात्र ढग दाटलेले असतात.
तरीही या गोंधळाला एक वेगळाच अर्थ असतो. कारण हीच अवस्था माणसाला अधिक संवेदनशील बनवते. हीच अवस्था माणसाला स्वतःकडे पाहायला शिकवते. आपली भीती, आपली आशा, आपली मर्यादा आणि आपली ताकद—या सगळ्याची ओळख या शांततेतच होते. धावपळीच्या काळात आपण फक्त चालत असतो, पण या एका थांबलेल्या क्षणी आपण स्वतःला पाहू लागतो.
नाकारणं जितकं सोपं वाटतं तितकं स्वीकारणं सोपं नसतं. पेपरनंतरची अवस्था म्हणजे स्वीकारण्याचीच सुरुवात असते. जे झालं ते आता हाताबाहेर गेलं आहे, हे मनाला मान्य करायला वेळ लागतो. आणि हीच प्रक्रिया गोंधळ निर्माण करते. नियंत्रण सुटणं माणसाला अस्वस्थ करतं, कारण आपण कायम आपल्या हातात सगळं ठेवण्याची सवय लावलेली असते.
ही शांतता खरं तर स्थिर नसते. ती सतत हलती असते. एका क्षणी वाटतं—सगळं बरोबरच झालं आहे. पुढच्याच क्षणी वाटतं—काहीच बरोबर झालं नाही. मनाच्या या झुलण्यातूनच ही अवस्था पुढे सरकत राहते. ही विरुद्ध टोकांवरची झुलणारी भावना म्हणजेच पेपरनंतरचा खरा मानसिक प्रवास.
जशी जशी वेळ पुढे सरकते, तसा हा गोंधळ हळूहळू शांत होत जातो. लगेच नाही, पण अलगद. मन सगळं विसरत नाही, पण स्वीकारायला शिकतं. निकालाच्या भीतीसोबतच एक नवी शक्यताही जन्माला येते—काहीही झालं तरी पुढे जगायचंच आहे. ही जाणीव हळूहळू आतल्या गोंधळावर मात करते.
शेवटी असं कळून चुकतं की पेपरची शांतता म्हणजे शेवट नसतो, ती एक गुजराण असते. एका अवस्थेतून दुसऱ्या अवस्थेत जाण्याचा हा पूल असतो. या पुलावर मन थोडं घाबरतं, थोडं हरवतं, थोडं सावरतं. आणि पुढच्या किनाऱ्यावर पोहोचण्यासाठी स्वतःला तयारी करून घेतं.
त्या क्षणी उमगतं की आपण फक्त परीक्षेच्या निकालासाठी नाही तर स्वतःच्या धीरासाठीही परीक्षा देत असतो. प्रश्नपत्रिका संपते, पण मनाची परीक्षा अजून थोडी चालूच असते. आणि त्या परीक्षेचा निकाल कागदावर नसतो—तो आपल्या आतल्या स्थैर्यात, स्वीकारात आणि पुढे उभं राहण्याच्या ताकदीत असतो.
Download the app
आता वाचा ईराच्या कथा सोप्या पद्धतीने, आजच ईरा app इंस्टॉल करा